[1ra] Liber[1] medicine in practica de sanitate corporis conservanda et de infirmitate et pestilencia fugienda et de omnibus proprietatibus bladi, liguminum, carnium, volatilium, piscium, herbarum, formagium, fructuum, lactis, ovium, piscium, specierum et de fisonomia.
§ Prohemium
Deus qui summa potestate mundum totum creavit, et primitus celum, et post hoc mundum[2], quattuor elementa id est terra, aqua, aer et ignis, et cui placuit ut omnia que sunt sub luna posita, sunt virtute predictorum quattuor elementorum, ut sunt herbe, arbores, aves et omnes bestie, pisces et boves[3], que omnia ante hominem creavit, qui postremo ad sui creavit ymaginem pulcriorem nobilioremque creaturam, et omnia subiecit dominacioni[4] sue, et cum homo sit quasi finis creaturarum, voluit idem altissimus ut omnia eidem homini obedirent, ut Aristotiles testatur quia in omnibus operibus suis finis habetur cum respectu finis cetera fiant.
§ De elementis
Set cum omnia facta sint ex predictis quattuor elementis et dicta eleme[n]ta quattuor sint in mutacione et corrupcione nec possunt in eodem statu permanere. Igitur cum homo sit ex dictis compositus, nec ex tali natura ut stelle sunt atque angeli qui semper sunt in eodem statu, necesse est [1rb] ei mori et in quantum vivit semper est de die in diem in permutacione status, et non quod in eodem statu permanet[5]. Et ideo dominus noster ei sicut nobiliori largitus est suam benedictionem scientiam phisice ex qua possit sanitatem conservare si primitus donaret et possit etiam de infirmitate ad sanitatem pervenire, qui principaliter phisica inventa est ad custodiam sanitatis. § Et nostra vita non finiat in extremum, set ut homo veniat ad suum finem naturalem. § Et est sciendum quod finis naturalis est in annis .lxx. et plus et minus ad voluntatem domini creatoris nostri. Et racio est ista, quia in quantum homo augmentatur in fortitudine et in pulchritudine ac vigore, in tantum expedit eum declinare ad senectutem et anichilari, set quia terminus augmentacionis est usque ad annos .xxxv. ergo tot tempus convenit ad declinacionem et annullacionem. Sicut Averroys testatur potest intelligi quod si quis moritur ante terminum naturalem praedictum quod ex superfluitate et diminucione nature sue factum. Et si quis inresgreditur terminum est bono ordine et complecione preambulantibus atque bona doctrina phisicae. Et multe alie rationes ad hoc possunt allegari set quia oportet esse bene doctus in phylosophis ad intellectum ipsarum, etiam causa brevitatis ipsas dimittamus.
§ De divisione dicti libri in quattuor particulas et cetera
Nunc dicamus unam particulam de scientia nominata qua deus largitus est homini pro custodia sui corporis, quia multas habet partes, ut declarabimus. § Una par- [1va] -ticula est in custodiendum totum corpus tam sanum quam infirmum, ut inquit Constantinus, et altera est in custodiendo quodlibet menbrum per se, et ideo erunt in hoc opere due principales partes de quibus principaliter intendimus loqui que ad hominis usum conveniunt[6]. Quarta quidem fisonomia qui homo congnoscitur in visu, si est bonus sine malus. Et que liber ex dictis particulis .iiij.or habebit capitulum speciale.
§ Prima quidem particula
Primum capitulum : de aere
Secundum : de commestione
Tercium : de potu
Quartum : de sonpno et vigilia
Quintum : de labore et quiete
Sextum : de balneo
Septim[u]m : de coitu
Octavum : de abstinentia ab indigestione
Nonum : quare et quo tempore se debet floubotamarj
Decimum : de ventosis
Undecimum : de sanguisugis
Duodecimum : de purgacione et quo tempore
Tredecimum : de vomitu
Decimumquartum : de pestilencia et corrucione aeris
Decimumquintum : de congnicione locorum sanorum
Decimumsextum : de custodia corporis quolibet tempore annj[7]
Decimumseptimum : de navigacione iteneracione[8]
Decimumoctavum : de custodia mulieris pregnantis et facili partu
Decimumnonum : de custodia infantis nati, et electione nutris
Vicesimum : de custodia corporis in qualibet etate.
[1vb] Quoniam superius diximus quod volumus loqui de aliqua parte physice ut melius nostra dicta intelligantur § dicemus primo quid est phisica, et scientia per quam homo congnoscit omnes qualitates corporis humani, et per quam custodit sanitatem corporis et removet infirmitates, et possumus dicere quod hec scientia habet duas partes quarum una appellatur theorica, alia vero practica. Per theoricam cognoscimus et iudicamus precepta phisice idest congnoscere quot febres sunt de quibus condicionibus, quarum accidit ex corrupcione humorum, et hec vocatur febris putrida. Alia occurrit in membris et vocatur ethica. Tercia vero de spiritu et vocatur effimera. § hec quidem et quam plures alies noscimus per theoricam. Per practicam scimus qualiter et quomodo homo debet conservare sanitate et infirmitates promovere[9]. Incipiemus autem quomodo debemus conservare sanitatem per practicam et dimittamus theoricam, de qua tractare non intendimus.
§ Capitulum primum. De aere
Aer est unus de quattuor elementis ex quibus omnia sunt composita ac formata. Nec solum adiuvat aer ad formacionem corporis humani, verissimo est res specialis ad ipsum corpus et sanitate conservandum. Per quam infirmatum est et sine quo homo vivere non potest. Et dicam qualiter aer adiuvat hominem vivere ex duobus, quorum unum est quod infrigidat calorem[10] cordis tribus modis. Unum ex aere qui intrat corporem hominis per os ; alter est per corporem ; alter est qui intrat per omnia foramina que sunt in corpore hominis. Et scire [2ra] debetis quod cor est menbrum principalis corporis hominis, et cum a corde procedit omnis virtus, et omnis calor omnibus membris humanis, et per ipsum oportet calorem. Igitur est ei conveniens ut infrigidetur adiutorio aeris, et quamvis naturaliter sit calidus et humidus tantum est t[em]peratus et frigidus respectu caloris cordis. § 2° racio quare aer adiuvat corpus humanum est quod adiuvat evacuare humores et superfluitates ac fumositates malas, que generant circa cor. Ergo cum sine aere homo non possit vivere volumus dicere quid est aer bonus.
§ De bono aere et cetera
Et natura aer quidem bonus est clarus ubi non sunt fumositates et ubi videtur clare celum, et longe, et cum venti flant leviter moventur. Et quoniam est debilis lectabilis in auditu, et leviter calefit in ortu solis et leviter infrigidatur in occasu.
§ De malo aere
Et natura aeris mali est contraria huic quoniam est multa fumositatibus que proveniunt de lapidibus, de terris ubi sunt herbe male[11], ac mali arbores, etiam ex fumositatibus que elevantur de cadaveribus et carognis. Est etiam malus aer qui est in vallibus situs et intra domos, nec leviter fit calidus nec frigidus in ortu et occasu solis. Et certe malus aer multum male trahit aerem et legitur quomodo homo se debet custodire a pestilencia et malo aere[12].
[2rb] § Capitulum 2m. De commestione.
Oportet homini volenti custodire sanitatem suam proprietates cibos scire tria. § Prim[u]m est congnoscere complexionem et noticiam omnem rerum que commeduntur. § Secundum est quantitas ciborum que debet suscipi homo. § Tercium est tempus et hora secundum tempus et consuetudinem suam quam usus fuerit. § Et ad primum dicemus quod res quibus utimus : alique sunt calide et humide, alique sunt sicce et calide, alique frigide et humide, et alique frigide et sicce. Et eodem materie sunt complexiones hominem, quoniam sanguis est calidus et humidus ; colera est calida et sicca ; flegma frigida et humida[13]. Expedit igitur precepto auctorum et doctorum phisice quod qui vult custodire naturam suam que est sana in quo statu est quod det quattuor cuilibet similitudinem suam : id est calide nature calidum, et frigide frigidum et sic de aliis. Set proprie res ad custodiendum naturam hominis calidi et humidi est panis bene coctus et bene levatus, et recens de[14] una die, et boni frumenti puri et mundi, carnes edi iuvenis cuius mater sit bonis herbis nutrita, et carnes vituli de lacte, carnes agni unius anni, et boni odoris et coloris prout ante diximus[15] et omnia bone complexionis, unus bonus sanguis possunt generare. Hec sunt propria ad custodiendum naturam bene suam. § Alia vero sunt defectuosa quamvis utamus quoniam fructus et alia sunt mala, quia sanguinem malum generant. Et humores ex predictis generati [2va] faciliter corrumpuntur. Et fructus meliores[16] et plus nutrientes naturam hominis sunt ficus et uve bone mature. De aliis fructibus aliquando utitur ad evitandum infirmitates magis quam ad nutriendum sicut sunt cotonia, pira et alia ponderosa ut cibus descendat, etiam sicut sunt cucumeri, melones, loium, persica[17] in tempore estatis stomacho ieiuno propter caliditatem oris stomachi vel propter epar calidum frigidandum. Simili[18] modo potestis intelligere de omnibus aliis, set propter consuetudinem multa sunt que non sunt bona que propter usum sunt convenibilia et valida ut dixit Avicenna : si corpus hominis est sanum omnia que plus delectantur ori suo plus et melius nutriunt quamvis multi sunt quibus delectat uti multis cibis in una commestione set hoc sepissime pessimum contra sanitatem. Et hoc patet exemplo quia si in uno lebete buliant carnes diverse non una hora sunt cocte. Taliter est in stomacho hominis, menbra que attrahunt nutrimentum capiunt similis, et semel male coctum et bene coctum. Et de hoc possunt multas infirmitates incurrere. Nec sumatis epulas bulientes statim cum de igne tolluntur nec frigidas quasi gelatas, set in estate competentis frigide, et in hyeme calide, hoc diximus breviter quia per antea apercius dicemus in tercia parte ubi tractabimus de rebus simplicibus.
§ De quantitate ciborum
Nunc intelligatis de alia parte id est de quantitate ciborum sumendorum. Set scire si virtus [2vb] hominis est fortis vel quia si fortis est potest plus sumere quam debilis, proptera forti et debili expedit ut capiat cibos taliter quod post commestionem non senciat se gravatum, nec tam edere quod sapor epule sepius ad os accidat et taliter ad mensa quilibet discedat quod iterum appetitum comedderi habeat. Et in tempore hyemali veris potest homo assumere maiorem quantitatem ciborum qui sunt grossi nutrimenti sicut sunt faba, carnes bovine, et pisces, quia viscera eo tempore sunt forciora et calidiora ad digerendum cibos. In estate vero et in mense septembris debetis minus commedere et cibos minoris quantitatis et sint leves sicut pavones, perdices, capones et similia quoniam virtus est debilitata. Et quamvis appetitus sit magnus, nec ideo commedat quis usque ad usatuitatem quia inde eveniunt infirmitates.
§ De tempore conmestionis et quid commeditum est
Restat[19] modo dicendum de 3a parte et hoc reducitur longe consuetudine, quoniam longa consuetudo sive bona, sive mala, convertitur in naturam[20]. Et ideo dicimus quod si aliqui sunt usi commedere bis vel ter[21] in die non debet commedere tantum semel set tenere numerum secundum suum usum et debet commedere quando appetitus eum incitat, et est intelligendum quod fit appetitus qui vocatur caninus, nec debet portare fames.
De non portante fames[22]
Quoniam stomachus impletur malis humoribus et corruptis qui eveniunt a toto corpore [3ra] Avicenna dixit quod cibi leves sunt primo tollerandi sicut sunt colli, lactuce, portulace et alie herbe multe, et fructus ponderosi sicut pira, castanee et similia[23], et carnes leves sicut pulli, edi et galline, et cibi grossi debent commedi post, et de grossis et de levibus omnia declarabimus in tercia parte ubi tractabimus de rebus simplicibus ut dictum est. Etiam debet homo se custodire quod non ponat cibum super cibum donec prius sit digestus et quod senciat os stomachi leve quia non potest digeri simul, et de hoc aliquando accidunt multe infirmitates. Et de hoc quod super diximus quod cibi leves sunt commedendi prius, et grossi post. Set hunc usum non debet observare aliqui qui multi sunt qui habent stomachum tam calidum quod si leves prius eis ederentur essent digeste prius quam grosse effetus in media digestione. Et ideo oportet rebus uti secundum naturam uniuscuiusque quia longus usus ubique valet ius et racione preterea quod dicit Avicenna qui longo tempore usus fuit malis cibis, est certum incurrere malis humoribus[24].
§ Capitulum tercium. De potu
Postquam tractammo de[25] commestione, in hoc capitulo tractabimus de potu. Et quia potus est diversus sicut vinum, aqua, cervisia, pomada et aliis multis. Set cum vinum et aqua plus communiter utatur de ipsis loquemus ad primis, et de aliis pro ante dicemus. Et de istis duabus dicam ut cognoscantur melius vinum ad usum hominis.
§ De aqua
Set prius intelligatis de aqua et sciatis quod aqua non operatur [3rb] in corpore hominis nisi duobus modis scilicet inportando et molendo[26] epulam per omnia menbra, et in anichilando malum calorem quid accidit corpori propter cibos calidos, et nichil aliud quoniam corpus ab aqua non nutritur ut ait phisicus. Aqua debet clara, non habens saporem neque odorem nec calorem quoniam simpliciter non potest habere nullum ex predictis et pro sabulum debet decurrere versus orientem[27], et quod sit discoperta undique adventum. Set phisicus inquit quod aqua que pluit ex altis nubibus munda collecta est melior omnium aliarum quia subtilior ideo cicius corrumpitur quam alie aque.
§ De cognoscendo aquam meliorem
Et ad cognoscendum aquam subtiliorem et leviorem, accipe duos pungellos bonbasii sive lini in equalitatem et balneant ambe in diversis aquis, et postea ponatur ad solem et inde ponderentur, et cum fuerint suti et levior erit de aqua melior et etiam aqua que cicius calefiat ad solem est melior. Similiter que cicius infrigidatur. § Sciatis quod potus aque in ieiunio et fatigacio est pessimum. Et ideo debet homo prius commedere aliquantulum. Set homo sanguineus huius magnum calorem in ventre etiam qui fuerit ebrius possunt melius bibere aquam ieiuni, preterea non bibatur multum in una vice quia quoniam bibere tali modo est pessimum quia mortificat calorem naturalem ut Avicenna inquit. Et qui oportet bibere quantitatem aque, bibat post magnam commestionem, et bibat subtiliter. Aqua tepida provocat vomitum et nocet appetitui[28]. Aqua [3va] bene calida facit malum stomachum. Set qui paucam accipit leviat stomachum et facit bonam cameram de aliis aquis, et sicut corrupte re portentur pro antea dicemus in suo proprio loco.
§ De vino
Postquam diximus de aqua, nunc dicemus de vino. Vinum differt in colore, substantia, sapore et odore, novo et veteri, secundum diversitatem, diversimode operantur in corpore hominis. Set bonum vinum naturale est illud quod tenet medium musti et veteris, et cuius substantia est clara et nitida, et color albus tendens ad[29][30] est sani- [3vb] -tas, et afferunt quod vis vini destruit superfluitates corporis et purgat per sudorem et per urinam, sed certe multe ex ebrietate infirmitates incurrunt sicut paralitici[31] et[32] alia quam plurima, et menbrum quod plus gravatur animia potacione est cervella, et ideo illi qui habent debiles cervelles debent se plus custodire a vino. Et illi qui gravantur a vino debent uti post potacionem poma cothona, oliva in composta et mitere panis in aqua frigida[33], et qui vult satis posse bibere absque ebrietate ne autem ieiunus de semine caulis, comino ac mandolis, vischa sicca et aqua frigida. Et omnia que diximus debet homo custodire secundum suam naturam et usum, quia natura colerica amat acetosum, et sanguinea dulce, et alie nature amant vinum grossum, alie quidam clarum alie novum alie vetus, et debet homo uti prout nature sue plus est delectabilis. rubedinem, boni odoris et suave, mediocris potestatis et saporis circa dulce et bruscum, et qui tali vino usus fuerit confortabit naturam, et creavit bonum sanguinem et bonum colorem atque omnes virtutes corporis forciores, et facit hominem letum et iocundum et eloquentem, et sunt multi philosophi, ut illi de persia qui sunt rectores populi et civitatum, quoniam, antequam consulent seu iudicent, bibunt bonum vinum ut sint subtiliores et prudenciores in rebus terminandis, et sicut vinum temperatum sumptum prodest, ita nocet non temperate. Qui vino utitur ieiunus incurrit in guttam quoniam sciat stomachum per suam subtilitatem non potest tantum morari ut sit digesstus et indigestus ingreditur per membra et ex hoc veniunt gutte et alie infirmitates. Et post commestionem cum cibus digeritur et mala potacio, set bibere rationabiliter dum commedit et sepe, ne bibat usque ad ebrietatem quamvis aliqui physici dicunt quod ebrietas in mensa
§ Capitulum quartum de dormicione
Dormire inventum est ut corpus quiescat, vigilare ut laboret in noctiis, et si homo dormit rationabiliter bene digerit et generat bonos humores et anichilat malas infirmitates que possunt evenire propter turbacionem et propter nimium coitum, et per nimias cogitaciones. Et dormire temperate plus prodest senibus quam iuvenibus, quia custodit humores in quibus calor naturalis nutritur. Et ideo dixit Galienus omni sero commede de costes, lactuce et bonas species que naturaliter sompnum provocant quia dormiendo custodit humores in quibus[34] generantes calorem. Et qui vult salubriter dormire dormiat cum [4ra] cibus est in fundo stomachi, et longior sit dormicio illius qui maiores cibos sumpserit et debet dormire in nocte et non in die, et cum homo incipit dormire, iaceat super latus dextrum deinde revertatur ad sinistrum, et teneat apud altum et sit corpus bene copertum de pennis et quia bona copertura mixta cum sompno bene coroborat natura et ad digerendum. Set[35] ex dormicione diurna occurrunt multe infirmitates, sicut reuma, calor malus, catarii, gravitas et accidencia postrema et febres et alie infirmitates. Igitur ad evitandum egritudines debet qui assuetus est dormire naturalem noctem, et si noctes sint curte dormiat in mane aut quam in meridie in faciem suam, sive ventres est bonum quia retinet et suadet calorem naturalem ad bonam digestionem.
§ Noli dormire supinus
Et dormire supinus est malum quoniam inde oriuntur multe infirmitates, et sunt appoplesie, fantasie que appellantur in physica inbobus[36] quia superfluitates cerebri vadunt retrorsum et non gradiuntur recta via per nasum et per os, sicut debent tenere os apertum dormiendo non est inconveniens propter purgacionem superfluitatem, et dormire cito post digestionem non licet set debet exire ad se deportandum aliquantulum.
§ De vigilando
De vigilando non oportet multum loqui, quoniam qui novit modum dormiendi novit etiam vigilandi, quoniam vigilare ultra modum nichil aliud est, nisi inflamacio, et [4rb] macies, et anichilacio tocius virtutis corporis.
§ Capitulum quintum. De sanitate conservanda
Ad sanitatem conservandam oportet discernere laborem convenientem nature, set quia labores sunt diversimode orientes hominibus ex necessitate et pro pane acquirendo sunt artifices[37] de quibus nichil loquemus quia unusquisque faciat secundum usum vel quod natura potest sustinere. Set dicemus de labore proprio ad sanitatem custodiendam, et labor talis est coire cibum. Et quando cibus est digestus per omnia menbra, et quod os stomachi incipit appetere cibos, et hoc congnoscitur per urinam, quod quando inspiciatur et coloratur tunc incipiunt cibi ad digestionem et cum fuit plus colorata et plus spissa tunc est cibus digestus, et tunc potestis laborare prout dicemus. Et cum urina fuerit inflamata colore tunc est malum laborare quia corpus desiccatur et omnes virtutes anichilantur, et multo melius est laborare quando os stomachi est plenum aliquantulum quam quando est ex toto vacuum, crescit dolor per modum quia inde oriuntur febres et alie infirmitates. Nec ideo intelligatis quamvis sit malus labor cum stomacho vacuo, quod sit bonus stomacho pleno, quia super omnia est male laborare post commestionem, quoniam operatur menbra attrahere cibos indigestos a stomacho, unde multe infirmitates possunt generari. Nec omnis labor est labor malus post cibum set labor fortis, quoniam post cibum ire et paucum laborare est utile et bonum.
Expedito de hora et tempore, nunc restat dicere de quantitate. [4va] Et[38] de hoc pertinent tria. Primo calor corporis. 2° motus. 3° custodia menbrorum[39]. Item bonum est cuilibet ut se custodiat secundum complexionem suam, quia nature calide et sicce et de facili sudant non est ita facilis labor sicut illi qui habent naturam contrariam suprascripte. Et qui sunt debiles, et ab infirmitatibus laborati non equentur in laboribus forcium et robustorum. Idee licet unicuique cuncta operari secundum quod sua natura potest portare. Quia ut dicit phisicus omne quid operatur ultra possibilitatem nature anichilat corpus. Et de reliquo aliud non dicam ad plus, salvo quod qui se sentit gravatum a nimio labore, requies erit sibi medicina, ut Ypocras testatur. Et qui novit modum laboris debet scire modum quietis.
§ Capitulum sextum. De balneis
Quoniam balneum est diversum diversitate aquarum, primo dicemus de aquis bonis ad balneandum et quibus prosunt et obstant, postea dicam quando homo debet uti balneo. Omnis aqua in qua balneantur, aut est dulcis, aut alie condicionis ut aque que sunt de natura sulfuris, alie vero alumnis, alie salse, alie amare, alie de natura nitrii, alie gessi, alie ferri, alie rami, alie sunt marine. Et omnis iste aque que sunt naturaliter primitus dulces, capiunt alteram naturam propter venas in quibus discurrunt ut ille que habent naturam sulfuream discurrunt per venam sulfuris, et sic de omnibus aliis. Et omnia ista possunt fieri artificialiter ut si aqua in natura sulfuris facias bulire in aqua in sulfure, et simili modo de omnibus aliis. Set quia balneum non est conveniens homini sano [4vb] in istis aquis, non ad sanum de hoc loquamus set ad infirmos sub brevitate aque sulfuree[40] valent infirmitatibus frigidis et humidis ut gutta, et infirmitatibus de renibus, ydroposie frigide et humide nature et scabiei flegmatice, et de talibus aquis se custodiant macri, et calide et sicce nature, et qui habent scabiem desiccantem. Aque que sunt alumnis, ferri et gessi et rami infrigidant et desiccant et prosunt morenis et ad fluxum corporis et private infirmitates mulierum quam nimis habundant et ad vomitum provocandum.
§ Balneum[41] aque dulcis factum in stufa et tina bonum est[42] set non moretur nisi tam quod possit suum corpus facere nitidum, nec intret balneum post commestionem et comedat in balneo salvo illi qui sunt macri et sicci qui nolunt pingues fieri set talis pinguedo non est bona. Etiam post balneum debet aliquantulum morari ad commedendum quia calor naturalis debilitatur ex balneo, nec balneantur post magnum laborem, nec ante balneum bibere aquam frigidam, quia propter balneum sunt vene aperte, ita quia aque possunt tunsire principalibus menbris corporis frigidis et posset anichilare virtutes corporis. § Item potus aque calide post balneum vel ante balneum est malum quoniam posset conducere ethicam thisicam[43]. Et in exitu balnei caveat a frigido, et bene se coperiat et specialiter in hyeme, et cum fuerit equietatus commedat temperate et taliter cibum quia stomachus suus possit bene digeri. § Et sciatis [5ra] quod balneum aque dulcis efficit in primo corpus humidus, set longa mora calefacit et siccat. Qui se vult balneare in aqua frigida avertat bene ne sit reumaticus, set sit nature calide et humide et in estate et stet in aqua competentis. Et sic calor naturalis crescit et convalescit.
§ Capitulum VII. De coytu cum muliere
Quibus discretus debet advertere qualiter debet uti femina quia multum potest corpus annichilare, dum ideo loquemus de bono et malo operari et de hora conveniente. § Sciatis quod materia qui escit a corpore hominis est superfluitas necessaria humorum nutriencium omnia menbra, et omnia nutriencia primo coquuntur in stomacho et hec appellantur prima digestio, post modum in epate et appellatur 2a ; postea in venis et appellatur tercia digestio ; et cum hoc nutrimetum exit de venis convertitur in carne et ossibus et tunc appellatur quarta digestio. Et de hac quarta dividitur vel exit materia nominata, quamvis aliqui[44] dicent quod plus se paratur a cerebro quam ab aliis menbris, et hoc monstravit per e[xe]mplum quoniam si in capite dantur due vene que sunt post auriculas, quod ille talis non poterit uti femina.
§ Quot mala veniunt ex coitu indebito
Nunc dicam infirmitates que accidunt ex nimio coitu. Nam corpus debilitatur versus appetitum, coloris et facit hominem calvum et dolorem fianchi, debilitat nervos et sepe malum anhelitum et totum corpus infrigidat et totum corpus cuiuslibet menbri anichilat et super omnia senescere et destruit naturam generandi et alias infirmitates quas dimit-[5rb] -timus, causa brevitatis, et ut ei utentur docebo tempus congruum.
Primo custodiat se homo ne homo agat stomacho pleno et si ei accidat debet statim ire et moveri ut cibi avalantur et postea dormire. Similiter caveat se homo stomacho vacuo et famulento quia facit ethicum. Set hora competens est quando cibus est quasi digestus in tercia digestione et quod sit vacuus urine et cetera, et hoc non est equalis cuiuslibet quia unus cicius digerit altero et tunc est hora generandi si mulier est liberata aliter uno die a sua infirmitate. Et sciatis quod ebrius et qui nimis utitur est infans et homo decrepitus et surgens de infirmitate minime possunt generare.
§ Que veniunt ex coitu ordinato
Set homines bone complexionis et qui utitur rationabiliter est levis et letus et destruit multas infirmitates que possent evitare cordi cerebro propter fumositates et qui fuerit usus muliere non se debet in toto abstinere quoniam sperma retentum convertitur in venenum.
§ Capitulum octavum. De accidentibus anime
Expedit loqui de accidentibus anime, hoc est que plus appropinquantur anime quam corpori, licet anima non possit pati sine corpore donec sit corpori coniuncta et hec sunt indignacio, ira, timor, verecundia, tristia, invidia, dolor et cogitacio, et si in dictis nostris advertatis destruunt sanitatem corporis et dicemus bonum et malum que ex dictis producunt et qualiter generantur. [5va] Et nulla ex predictis non possit evenire absque motu caloris naturalis[45] et spiritum accidencium ex corde et menbris interioribus et exterioribus. Set[46] motus aut est temperatus aut subitus. Si temperatus generat leticiam que sunt ad salutem corporis. Si subito generat iram que calefiat et desiccat corpus et generat febres et destruit calorem naturalem, et si spiritus et calores naturales exeunt ex menbris ad extra, hoc est aut temperate aut subito. Si temperate sunt tristicia et invidia que infrigidant corpus et desiccant et anichilant calorem naturalem intra cor, sicut ventus extinguit candelam, et hoc est in timore maximo. Set verecu[n]dia aliter accidit quia ex calore et spiritu qui primitus reduntur postquam natura eos fugat ad menbra exteriora, et multis accidit qui propter verecundiam primo efficiuntur palidi et postea rubei, ex hiis multociens convertis corpus de calore in frigiditatem, set quamvis cogitacio et labor sint ad destruccionem corporis, preterea quia sunt necessaria, oportet hominem de predictis flui temperate, aliud est melancolia que nimis destruit corpus, et hoc potest evenire propter timorem intrinsecum qui potest removeri per purgacionem et confectiones sicut leticia Galieni et gaudere et letari. Alie vero sicut ira et indignacio aliter[47] non possunt curari nisi oblivisci et transire melius quam possit causam nondum provocate sunt.
§ Capitulum IX. De diminucione sanguinis
Diminucio sanguinis vacuat humores qui sunt intra corpus [5vb] et talis evacuacio non debet fieri nisi duabus de causis. Prima est superhabundancia sanguinis. § 2° sit cum homo sit in infirmitate, ad provocandum sanitatem. De primo dicemus doctrinis phisicorum. De 2° dicemus breviter. Omnis quibus convenit sanguinem diminuire propter sanitatem conservandam id est bene et hominis cibis nutrito et in equitate permansio, hic vero indiget diminucione sanguinis, et quando erit valde plenus quod congnoscitur quia urina erit tendens ad turbidinem spissam et obscuram, et pulsus fortis more solito forcius et dolebit frons et saliva erit dulcis et vultus blancus, oculos rubei, et dormiendo sompniat de rebus rubeis, tunc potest accipere sanguinem. Alie gentes sunt iuvenes non attingentes annis xiiii, de omnibus senibus et qui fuit novitur infirmus, mulier pregnans, ebrii, et qui habebunt ventrem durum non habentes cameras nec qui multum usus fuerit cortum, nec habuerit fluxum corporis et ei est necesse corpus laborare, talibus non licet diminuere sanguinem nisi cum necessitatis. Et si minuit sanguinem absque quod sit necesse, multum debilitat naturam, et cicius senescit et producit ydroposiam et nocet appetitui et debilitat virtutem sanguinis, cordis et epatis, atque stomacho et tocius corporis et facit menbris tremere et multa alia. Set qui facit tempore congruo custodit corpus et removet infirmitates, pestilencias et que generant lepram et alia quam plurima. Sequitur de modo purgandi et cetera.
§ De modo purgandi se per medicinam
[6ra] Et qui vult se purgare per medicinam oportet hoc facere in vere, et in antumpno quia hiis temporibus humores habundant ut ait Ypocras. Et dies in quo vis fleubotomari debet esse temperatus nec calidus nec frigidus. Et hora prima et quod plus evacuatus a superfluitatibus corporis et post extractionem sanguinis non licet dormire, quia calor corporis incitatur quia calefacit sanguinem qua de cava vena posset aperiri, ex quibus possent evenire febres et cetera. Nec debet fleubothomari post balneum, salvo qui haberet sanguinem grossum quia balneum facit sanguinem subtilem, et oportet ut ipsa vivat sobrie, et cibos leves et sic die secunda vel tercia debet avertere ne nimis sanguis extrahatur, et cum sanguis demonstrat aliquantulum de albedine, tunc claudas venam, et in quantum est grossum et nigrum extrahat vel exeat. Et plaga in estate sit stricta et in hyeme larga, quoniam in hyeme sanguis est grossior quam in estate. Terciam si in primo ictu non exit sanguis non curat amplius set multum non indiget quia inde possent pervenire aperata et possent percutere nervum unde multum posset esse periculosum. Et hoc evitandum dicemus de venis hominis et ubi sunt, et que sunt commisce verius et quibus possunt.
§ De venis hominis ubi sunt et nomina ipsarum
Prima est vena que in medio frontis est ; due vene que sunt in tempiais[48] ; due vene sunt post auriculas ; due vene qui sunt in oculis versum nasum ; due vene inferius linguam ; et quattuor vene id est due [6rb] in labiis superioribus, et due in labiis inferioribus ; et una que est inter mentonum et labium. In brachio sunt multe sicut vena capitis, cordis, epatis, et illa uncie in manibus. Etiam in ventre sunt due, una super epatem et alia super unciem. In pede sunt due infra camergias ad extra que appellatur sciatigne, et due alie ad intra carullas superius que appellantur safane. § Item sunt due vene in iunctura pedis. Et ex omnibus[49] subscriptis utitur extrahi sanguinem.
§ Quando debet fleubothomari de qualibet vena quid utile
Nunc dicam quibus prosunt nominate vene. Una pars est que vocatur pertice, et iste sunt vene que verberant alias et que proprie appellantur vene, et iste sunt vene quarum una est vena frontis. Et qui vult ex ipsa accipere sanguinem oportet ut gula stringatur cum uno sugatore et bene iudeatur, et oportet incidi per traversum et omnis alie vene que sunt in capite salvo ille que sunt post auriculas et extractio istarum et specialiter doloribus qui sunt in parte posteriori capitis et veteri malo oculorum. Et due vene tempiarum que appellantur artaries valent ad oculos lacrimantes, et de reumes et aliis infirmitatibus oculorum. § Vene que sunt post auriculas que vocantur arterie fleubotonomentur illis quibus loquela raricatur ad principium leprositatis et per reumam et postenmam et aliis infirmitatibus oculorum et sunt vene periculose ad feriendum. Ideo sit discetus magistri. § Vene que sunt in angulis oculorum [6va] multum prosunt dolori capitis et oculis apostematis et recume et infirmitatibus universis oculorum. Et bene est advertendum quod [.....] non profundent nimis quia est valde periculosum. § Vene que sunt subtus linguam prosunt infirmitatibus lingue in vultu et in capite, et oportet quod sint signate per longum et multum prosunt apostemis que accidunt a gula. § Vene labiorum prosunt caliditati oris et postemis et gingivis inflatis et grossis ex quibus sanguis exit faciliter. § Vena que inter mentonum et labia prodest malo hanhelitu. § Vena brachii que est capitis vacuat sanguinem qui est superius ad os stomachi et debet signari pro infirmitatibus accidentibus dictis menbris. Et bene debet averti ne feriatur plus quam semel, quia si plaga fuerit stricta et homo laborat brachium potest apusari ut si hoc accidit cito signatur de alio brachio. § Vena epatis vacuat sanguinem qui est in epate et alia menbra interiorum et illa que est in medio vacuat sanguinem de uterque parte. Et advertatur huic vene quia habet unum nervum inferius quod si tangatur oportet ut placa remaneat aperta quia si clauderetur apostemaretur leviter, et debet custodire de artaria que est proprie istam venam. Et si tangeretur statim claudatur cum sanguine draconis sive cum pillis leporis, sive aloe. Et quando artaria est sana sanguis exieus saltat vene maniuum oportet ut manus ligetur in iuctura et ponat [6vb] manum in aqua calida ut vena melius iudeatur et illa[50] que sunt intra policem et alium digitum prodest oculis infirmis et[51] capiti. Et vena que est in manu sinistra que est intra primum digitum et alium valet contra infirmitates pulmonis et venam magnam unde ista separatur est in brachio sinistro.
De venis que sunt in ventre sunt superius epati prosunt ydropicis. Vene que sunt inferius ad cavillas pedum in parte exteriori prosunt dolori et anche que venit genollio et pedi et oportet signari per longum et ut melius appareat teneat pedem in aqua calida, et iste met vene inveniuntur super caivillam versus tallonum. § Vene que sunt inferius caivillam prosunt ficis et merenis et ad provocandum menstrua mulierum in matricibus earum. Et si sanguis exit multum superponatur modicum salis et olei, et illi debilitantur propter extractionem sanguinis edat primo modicum panis in vino granatorum vel in aceto. Et si debilitas adsit post extractionem confortetur cum bonis confectionibus et cibis.
§ Capitulum decimum. De ventosis
Ventose purgant sangui[n]em subtilem qui est intra pellem et carnem magis quam vena, et ideo illi qui habent sanguinem grossum non utantur ventosis si primo non balneantur, set post unam horam balnei potest accipere ventosas. Et habentes sanguinem utilem non utantur ventosis post balneum. Tempus[52] congruum ad ventosas est [7ra] quando luna est plena, tunc menbra sunt pleniora humoribus, et hora terciarum est conveniens vel inter terciam et primam. Et ventose que ponuntur in sumitate capitis valent stulta defectu cerebri et tardam carnositatem capillorum, et bene debet adverti ne ponantur infra copam quia intellectum destruit, capilli cicius sunt cani et ledunt memoriam, et nocent oculis et colori. Ventose que ponuntur super collum prosunt dolori spatularum et dolori gule, et omnibus menbris et vultui et illi qui caput movetur ultra modum. § Ventose posite in spatulis prosunt spuentibus sanguinem et omnibus infirmitatibus pectoris se debilitat stomachum et tumefaciunt cor. § Ventose in mento se purgant dentes et linguas, guttur et caput et oculos. § Ventose in cutibus prosunt dolori brachiorum quia accidunt ex nimio calore[53] se de debilitantur brachium et trahunt humore cubito. § Ventose que ponuntur inferius ad renes prosunt postenus que accidunt in cossis, scabiei, doloribus in ossis, in parte interiori prosunt postenus que acadunt testiculis a plagiis tibiarum et cossarum scabiei.§ Ventose in cossis[54] in parte exteriori valent postenus et infirmitatibus naturarum. Et ventose posite in grossa tibie valent dolori renum et provocant menstrua § mulieribus. § Ventose in naticis valent [...] de toto corpore et elevat corpus. § Ventose inferius cavillarum valent doloribus ancharum et genuum et pedum et menstruis mulierum. § Ventose que super diximus non valent sine [7rb] signare set que signantur fuerunt invente tribus de causis. § Primo quia omne membrum possit evacuari. § 2° quia custodit spiritum et calorem naturalem quod non vacuant. § 3° quia vacuacio per ventosas periculosa. § Ventose que ponuntur sine signare sine contra habere sanguinem sunt sex de causis. § Primo quando trahit humorem de una parte ad aliam, sicut alii ponuntur infra mamillas ut restringantur menstrua mulierum super abundancia. § 2° ut eleventur posteme que minus sunt profunde. § 3° ut materia posteme attrahantur a menbro principali ad menbrum viliorem. § 4° ut menbra calefaciant a sanguine abtracto ut destruantur ventositates. § Quinto ut menbra ducantur in suo proprio loco. 6° valent ad dolorem lateris. § Et notandum est quod ventose non sunt ponende pueris qui non excedant etatem trium annorum nisi pro magna necessitate.
§ Capitulum undecimum de sanguisugis
Sciendum est alique sanguisuge sunt venenose et ut cognoscantur Avicenna dicit quod ille que habent caput grossum et que sunt coloris iuxta viride et nigrum et que in paludibus morantur iste tales sunt venenose. Bone vero morancium in aquis currentibus ubi sunt rane, et sunt coloris rubei scari habentes capita parva et assimulantur caude muris. Abtractio sanguinis per eas valet lentigiosis et gurte rubei, colori malo rubeo et vultu granduloso et vulneribus ventribus que non possunt saldare. Set ante oportet quod sit fleubotomatis [7va] de vena. Avicenna inquit quod sanguis abstractus a sanguisugis est plus profundum quam attractus a ventosis[55], et postquam sanguisuce sunt capte custodiantur per unum diem in aqua clara ut purgentur et nutrientur de sanguine agni antequam ponantur ad operam et locus ubi debentur ponere sit bene fricatus, et sup[er]ponatur aliquantulum sanguis bonis ut cicius capiat et cum fuerit plena, et nolueritis deponere, accipiatis modicum cineris vel salis, boraginis vel sirici conbusti et sup[er]ponas et subito cades. Et tunc locus lavetur de bona aqua calida et sanguis purgetur per ventosam. Et si sanguis multum superhabundaret superponatis pannum blanetum in aceto. Et si hoc non valeret accipiatis telam et comburatis et pulverem sic combusta superponatis, et etiam operatur pulvis galle combuste et pulveris terre rubee et pulveris cineris subtilis.
§ Capitulum XII. De purgacionibus
In hoc capitulo intendimus loqui de purgacionibus quibus specialiter visis in tempore competenti provocant sanitatem corporis et revocant infirmitatem et de istis loquemus secundum auctores phisicorum ut debet operari ante purgacionem, in purgacione et post purgacionem. § Et notandum est quod quattuor humores sunt in corpore hominis. § Primus est sanguis qui est calidus et humidus. § 2us est fleuma, que est frigida et humida. § Tercius est colera rubea que est calida et sicca. § Quartus est colera nigra sive melancolia que est [7vb] frigida et sicca. § Set flegma dividitur in quinque modis. Prima appellatur flegma salsum et est plus calida et sicca quam alie flegma quia sunt interposite de colera rubea. § 2a est flegma dulcis et est calida et humida quia composita est a sanguine. § 3a appellatur flegma cinera que est frigida et sicca quia est cum melancolia. § Quarta appellatur flegma vitreum que accidit ex nimia frigiditate ut senibus. § Quinta appellatur flegma naturalis que est frigida et humida et caret sapore. § Colera rubea est etiam quinque modis. § Prima quidem colera rubea naturalis que venit experte et est calida et sicca. § 2a est colera citrina et est coloris pomi citri[ni] et non est tante caliditatis ut prima. § Tercia est colera vitellina que assimilatur geunie ovi que est composita ex flegma accidente et magna frigiditate, et colera rubea calida et non est clara ut alie. § Quarta est viridis ut sucus herbe et appellatur plasma, et specialiter vadit stomacho. § Quinta est viridis inginosa et accidit ex nimia caliditate et est natura veneni. § De colera nigra sunt duobus modis. Prima est naturalis et est fex sanguinis. § 2a est accidens ex magna combustione caloris, et hec recte est colera nigra et est calidior aliis. Et hii qui sunt modi humoris corporis humani. Et primo ut sanguis diximus modum purgandi per sana surani ex medicinis ut cassia, malve, viole et flos boraginis. Set sansuta est proprior quia locus ubi sanguis movetur est inter venas et alii humores [8ra] habent loca sua extra venas, nec intelligantur quod isti humores non possunt misculari sanguini inter venas quia semper sunt cum sanguine inter venas misculati. Alii tres humores et similis cum sanguine bene possunt purgari et quando sunt extra venam expedit ut per medicinam purgentur. Et ut cognoscatis humorem superhabundantem, sciatis quod quando urina est alba et spissa tunc habundat flegma naturalis, et illa que accidit ex magna frigiditate et urina est alba et spissa in substantia tunc habundat flegma atrum. Et si fuerit colorata in tali substantia tunc est fleuma flemasum. Et si est spissa et colorata est flegma dulce. Et etiam hababit dolorem capitis et lateris dextri[56] a tercia hora noctis ultra et habebit multum palidum et sonpniabit pluviam et esse in flumibus et vent[r]is eius bruget et male digerat et aut gravis et lentus. Et omnia hec signa sunt flegmatica. Et quando urina est rubea et clara et subtilis substantie tunc habundat colera vitellina. Et si colera citrina habundat habebit dolorem frontis iuxta oculos, et maior dolor ab hora terciarum usque ad vesperas et albus lacrimabit, et habebit os amarum et linguam asperam et siccam et paucum appetitum comedendi magnumque bibendi et sompniabit ignem et res rubeas. § Signum colore nigre sive melancolie est urina alba et clara et aliquando crocea et subtilis et plena spuma. Et quando urina est purgata et spissa et persa et urinare erit tardum et grave et multus albi oculi erunt palidi et saporis ructaberis erit quasi acetum, [8rb] et[57] sompnia eius erunt extranea et paurosa et dolor capitis gravis et plus in parte sinistra, et dolebit plus circa horam vesperarum, et corpus grave et lentum et mali coloris et venter eius bruget. § Etiam oportet nobis noticiam temporis complexionis etatis usus et virtutes, et si est masculus vel femina et provincie. Quoniam purgacio oportet esse divisa secundum diversitates antedictas. Primum oportet ut predictum est congnoscere tempus. § 2us modus ut removeat infirmitates et pro ut dolet purgari in primo et qualiter in fine. § Set ad primum purgacio debet esse in vere sive in antumpno ut dixit Ypocras, quia annus est ipsius temporibus temperata. Et si necessitas ad sit quod oporteat purgari in etate refrigidetur aer ex foliis salicis, mire, rose et foliis vitis et in hyeme calefacere sane fumo. Et in vere est tempore frigidum melius est ut purget in die quam in nocte si medicina grossa substancia ut pille. Si authonnus fuerit calidus melius ut medicina detur in nocte quam in die. Et de facto complexionis quod colerico calido sicco et macro huic pertinet levis medicina quia humores sunt leves et isti tales leviter purgentur ex vomitu dum pectus os eorum largum sit. Sanguineis convenit levis medicina, set forciorem possunt sufferre quam flegmatici et leviter purgeantur aperte inferiori quia humores sunt ponderosi. § Etiam ad utendum est etati quoniam pueri et senes possunt sustinere fortem medicinam[58]. Set etas fortis est de annis xx usque in xl. Simili modi homines grossi et car- [8va] -nosi possunt sufferre medicinam fortem. Et macris subtilis convenit medicina levis etiam avertantur nature si est homo fortis et robustus et e contrario. Quia super omnia advertendum est ne corpori pauce nature sine prospectum et languido detur medicina ad usum debet averti si consuenit accipere medicinas et venter leviter movetur vel difficultis. Et si vomitus est ei facilior quam camera quia secundum diversitates expedit medicina. § Ulterius intuendum est si homo vel mulier quoniam natura mulieris est debilior natura hominis et ideo convenit mulieri levior medicina[59].
De regionibus si sunt calide convenit medicina levior et levius purgantur aperte superiori. In regione frigida convenit medicina forcior quia iuniores sunt grossi et ponderosi, et facilius purgantur aperte inferiori quam aperte superiori. § Item advertatur si natura est parva aut magna et si est calida vel frigida in quo loco est quia si quantitate magna convenit maior medicina et e contrario et in omnibus hiis debemus habere diligentiam et si hoc non bene confidentur medicine non possunt debito modo dari et essent sine distrecione et temporibus modernis mali physici sine physici faciunt. Nunc oportet scire qualiter debetis operari ut materia cruda maturetur antequam purget. Et quando colera rubea habundat et congnoscere poteritis ex doctrinis ante scriptis oportet ut maturetur. Primo ut se custodiat a commestione salsa et assata in omnibus locis. Set utatur brodio pullis, ovis mollibus rosma, herbarum ut pori, blete et similia, [8vb] quia dixit Ypocras : corpus purgandum primo est mollificandum et se custodiat a nimio vino et a vino magno vel vinoso et specibus calidis et debet paucum commedere et capia omni mane et omni sero syrupum acetosum vel zucharum cum aqua calida et hec operatur donec materia sit matura cuius noticia est venter mollis et urina spissa. Et ante supracionem medicine fiat decoctio violarum, semine cucumerorum et melonum et herbarum frigidarum et politacium, adienites [..........][60] capilli veneris et festuca fenoli et quando hec omnia erunt cocta in aqua colentur et distemperentur cum uncia una cassie mundate et media uncia dosi laxatuu vel confectionis ex vino rosato, vel de frigido cophonis. Quando hec omnia purgant et infrigidant corpus nec sumat istas confectiones qui habet febres vel epar calidum valde. Set potest sumere draginas quique reubarbi vel mirabolanorum et pulverizare et ponere in aqua rerum nominatarum et sit aqua frigida, et dimittatur a sero usque ad mane. Et da hiis qui paciuntur febres sine scaldacione epatis et reubarbarum potest sumi in lacte qui non vult ipsum in aqua.
§ De purgacionibus et cetera
Qui vult purgare flegmam oportet ipsam prius curare et mollificare ventrem et ut baragini, spinacis, petrosilo, canella et safrano, zimzibere, cardamonio et brodio galline et ovis cum predictis specibus et bibat omni mane aquam calidam et etiam omni sero et faciat compostani de festuciis fenoli et utatur ex dictis et aqua de spargiis et bruco. Et si flegma est grossior [9ra] propter maturacionem congnoscatur per urinam que erit colorata et non tam spissa et ventris erit mollificatus tunc potitur accipere hanc medicinam. Set prius faciat unam decoctionem cum rebus infrascriptis : pilode, festuce fenolii, petrosilium, nepte, anexi, coriandri. Et cum fuerit bene collata distemperetur in dicta oncia media benedicte vel draginas quinque lactuarii et si pateretur febres oportet ut recipiat cum decoctione draginas quinque mirabolanorum quiebolum cum aqua frigida et mane collecta.
§ De melancolya
Qui melancoliam purgare voluit utatur die [....] flegma et sit calidior et utatur oximel squiliticum vel oximel compositum in mane et in sero donec maturetur materia et hoc demonstratur per urinam coloratam et spissiorem, et tunc accipiat polipode, senchime, opichime, costo, agarico et festucas fenolii, petrolii et anixi et cum fuerint cocte distemperentur in dictis media uncia cassie et unzia ditene, laxaturi et sumere omni mane. Set paciens febres sumat draginas quinque mirabolanorum indorum vel lapis lazuli in talibus modis purgatur natura et humores predicti absque custodia virtutis complexionis et aliarum rerum eodem modo diversificatur medicina in aliis modis quinque pille dantur pulverizate et aliis modis qui dimittimus quia materia nimium dilataretur[61].
Item[62] oportet scire quomodo medicina debet sumi et non multum de ipsa fatigetur. Set oportet esse in quiete et in domo tem- [9rb] -perate calida et frigida, et cum medicinam sumpserit si sunt pille dormiat, et super lactuarium potest etiam modicum dormire et si est in colaturis et fortis bonum est dormire post supercionem. Et si medicina est habilis debetis dormire ut dicit Avicenna. Et cum ipsa sumpserit non moveatur donec medicina sit destensa. Et cum incepit operari debet corpus movere ut medicina operetur ut dixit Ypocras, et in quantum medicina operatur caveat a dormiendo quia medicinam perdit virtutem suam. Vel etiam bibat vel commedat usque quod medicina operata sit suam virtutem, salvo aquam calidam in corroboracione medicine. Et cum operata fuerit ter vel quater, tunc bibat aquam frigidam, dico illis qui sumpserunt reubarbarum et mirabolanos. Et cum fuerit bene purgatum et vacuatum et quod aliquantulum sciat, et indigestione apparebunt alii humores purgandi tunc poterit commedere[63] gallinas et campones et vinum temperatum sumptum cum aqua calida et si medicina[64] reubarbari vel mirabolanorum tunc bibat vinum cum aqua frigida et post modum dormire et si bene dormierit est bone medicine operacionis. 2a die vel 3a potest se balneare in aqua tepida ubi fuerunt et cosse, set quia multa periculosa accidunt post dormicionem medicine culpam physici vel recipientis docebo qualiter provideatur in premissis. Primo in exitu operanis quia si ultra debitum exeat ligetur cum duabus fassis grossium brachiorum et manus et pedes et coquatur una gallina vetus in aqua ubi sit gumma [9va] arabica vel bolarmenica et ipsa aqua bibatur. Et oportet facere unum balneum ut aqua tepida ut fortis medicina debilitetur set paucum in dicto balneo moretur per urinam et per viam situm et quomodo humores qui non debent purgari purgantur. Si febris accidat bibat aquas ordei satis et fiat balneum de aqua tepida et provocetur sudor et hoc fiat si est febris effima, que est una febris que durat ad terciam diem sicut terciana vel cottidiana. Et est putrida oportet ulterius purgare materiam. Et si extorsiones accidant ponatur pannus lini in aqua calida et exprimatur et superponatur ori stomachi quam calidiorem sustinere poterit vel superponatur vas vini cali pleni vino sive aqua calide, set expressiones acadunt superponatur tegule calide volumpte in pannis. Et si accidant ex grossis humoribus fiat clistere ubi sit oleum malva, maranella et sal. Et si ex frigore accidat, accipiatur breuum sine romulla et bene coquatur in vino et ponatur in saculo super quem infirmus sedat, et si accidat causa medicine fortis, moretur in aqua calida usque ad umbriculum in qua aqua sint cocte cortices castanearum granatorum coercie ypoquistidos et cortices prune vel sumat fumum pice grece posite in carbonibus. Et si accidat vomitus quia medicina est adiuncta substantie stomaci bibat aquam ubi sit cocta macis gumma arabica et syrupum rosatum et si accidat ex humoribus in stomacho exeuntibus oportet expurgari ex vomitu medicine. Si sanguis cale- [9vb] -factus[65][66] galline ubi sit gumma arabica, vel gumma adragant sumat buleri crime et sanguinis dragi et omnia coquantur in aqua pluviali et ex hoc syrupo bibat de balaustro de corticibus granatorum de suco plantagine etiam potest uti diacodum et a tomasia et si nimis debilitatur causa humorum superhabundancium oportet infirmum calefieri, et manus et pedes fricari et facere et nomere medicinam ut[67] apparverit in primo purgacionis vel in fine. Si in primo caleficiatur os stomachi et fugarois et motu corporis et superponere tegulas calidas super os stomachi vasa quod arami plena aque calide quia ipse sanguis accidit quia medicina extrahit humores stomachi. Et si fuerit in fine oportet ipsum subito confortari quam est in periculo mortis. Et detur eis brodium galline super vinum bene temperatum et ungere stomachum oleo violato et diatiga, et si multum ficierit ex nimia vacuacione coquatur in aqua gumma arabica adragant et similium et ex aqua ipsa tepida bibat etiam poterit bibere syropum rosatum in aqua tepida ut sit coctum semen caulium et teneatur sub lingua zucharum candi et sepe lavet os de aqua frigida et ramen non bibat. Et si apparverit sanguis quia intestine sint cortiziate a forti medicina bibat brodum cathapucia, nuy vomica et aqua tepida et si debilitatus est ex nimia vacuacione accipiat brodum galline et in ipso facere supas et accipiat cardamonium canellam et commedere [10ra] modicum de galina sive perdice et bibere vinum temperatum in aqua calida et odorare rosas muscatum et lingnum aloes. Et si accidit quod sit coniuctus per nimiam vacuacionem hoc est signum mortale, et si est coniuctus et contractus ubique et potest ungi chena tota cum burro vel dialtiga vel oleo rosato vel violato et balneantur in aqua ubi sint cocte malve et viole ut cum exierit a balneo ungatur ex lacte mulieris et sic evitari possunt pericula predicta.
§ Capitulum xiii. De vomitu
Vomitus ut dicit Avicenna est specialis medicina purgandi stomachum a malis humoribus caput et etiam totum corpus et qui hoc operatur debito modo custodit corpus suum, et iuvat digestionem quia inde purgantur mali humores et elevat caput et corroborat visum et appetitum et bona medicina contra lepram et malum lupe si radix mali est ab ore stomachi et paraliticis et guttis et geniuni et pedum et ydropisis et aliis. Set si vomitus ultra mensuram desiccat corpus, et dampnat epar et pulmonem debilitat stomachum et visum, et nocet pectori, et corripit venas que sunt in pulmone, et producit tisicam et augmentat omnes infirmitates corporis et capitis et alia quam plurima. Et ideo dicam ut debet fieri quia ut ait Rasis et Ypocras, ad custodiendum sanitatem debet homo vomere bis in mense unum diem post alium ut purget, 2a die quidquid remanserit ex primo et qui ultra hoc facere commedat plures vices in die et paucum similis et cibos diversos bonos et si non commederet nisi unum sto- [10rb] -machus retineret quam diversos. Et ideo diximus sint cibi boni quia si remanerent melius esset. Et quando vult provocare vomitum debet laborare in motu quia motus cicius ad hoc operatur, et quies plus retinet et teneat bambaxium super oculos, et clausi stent donec vomet. Et ut bene hoc faciat habeat unam pennam olei olive, vel olei sisami et ante vomitum ut cicius provocetur callementum. Cepe porri, aqua ordei, sale, mel, vinum dulce, melones, cucumeres, cathapucia, elebra. Set elebra debet sumi in ieiunio qui fortiter operatur vomitum post transitum duarum horarum diei. Et si operacio est bona tunc post vomitum quiescat et odoret res boni odoris et fricare palmas et pedes et bibere modicum aceti. Et commedere coriandros et parum masticis timore vomitus fortis quia si fortis ultra modum quia sit angustiosus et faciat oculos exire et sudare et raucare vocem in tali vomitu cadit periculum mortis, set vomitus nude homo efficitur levis confert. Et tempus ad hoc ceptum in estate et meridie, et post vomitum lavetur os de aqua et aceto bibere modicum vini generatorum cum mastico, nec aliud bibat vel commedat donec per bonum spacium quiescat, et potest balneari set stet modicum in balneo et quando commedat sint boni cibi et bone digestionis et ex tractionem sanguinis hoc non debet fieri nisi primitus transeat tres dies, et ex vomitu se custodiatur omnes habentes pertus strictum et qui male hanelant et qui leviter attrahunt sanguinem. [10va] Et habentes corpus grandulosum et habentes stomachum debilem et omnes pingues et qui hoc facere non sint usi, hiis autem melior est purgacio aperte infiori neque mulieres pregnantes. Et accidit quod vomitus sit ultra modum et quod doleat corpus superponantur panni balneati in aqua calida. Et si dolor sit in ore stomachi ponat unam ventosam sive sanguisugem, et ungatur stomachus oleo violato, et si exit sanguis debet stramundare et modicum aque calide bibere. Et ut vomitus minuatur debet dormire et ligare brachia et tibias ut stomachus confortetur et sumere potulare et alias doctrinas doctorum.
§ Capitulum de pestilencia et curacione aeris. xiiii.
Qui se custodiunt vel custodire volunt a pestilencia id est ab infirmitatibus et corrupcione aeris accidentibus ut sunt febre, pestilencie, varolle et similia, ex quibus gentes subito moriuntur, oportet scire causam corrupcionis aeris et signa corrupcionis. § Et sciendum est quod pestilencia accidit duabus de causis, vel ex mutacione aeris vel complexionis vel ex corrupcione substancie. Et iste mutaciones multimode accidunt sicut per fumositates putridas et ventositates que moventur a terra ubi sunt cadavera hominum vel animalium putridorum et de mariscis in paludibus et aliis malis locis que naturam aeris atque substanciam corrumpunt. Quoniam aer non corrumpit simpliciter naturam suam nec absque maculacione aliarum rerum. Et res nomi- [10vb] -nate non solum mutant substantiam aeris vernio et qualitatem, hoc quando aer ex sui natura in tempore veris est calidum et tunc erit calidior et humidior tunc mutacio qualitatis. Et in estate debet esse calidum et siccum et erit frigidum et humidus et sic mutantur qualitates aliis temporibus annis. Et tales mutaciones producunt epidemiam, set illa que evenit ex corrupcione aeris est periculosior. Nunc[68] dicemus signa quibus cognoscuntur, sciatis quod iste tales pestilencie plus acadunt circa mensem septembris quam in alio tempore anni. Et specialiter quando videbitis quod ventus sepe per aerem portat claritatem stellarum que videntur cadere in flamma ignis et quando etas preterita fuerit pluviosa, et aer erit nubilosos. Et quod ventus satis spirat aperte meridiei et quod loti et rane apparent per terram in quantitate. Et quando lupi macrescent et alie male bestie exeunt decorus, et videntur in aere aves extranee. Hec signa epidimie venture. § Nunc videmus de providencia hominis. Et primo debet educere aerem ad naturam suam, quia ut dicit Constantinus : aer corruptus plus nocet corpori humano quam potus vel cibus, quoniam cibus et potus in stomacho emandantur. Set aer ventosus pergit recte ad cor, et pulmonem et anichilat naturam. Et ideo si aer est ultra comodum calidus et siccus, oportet morari in domo cuius fenestre sint versus septentrionem et solum domus aresetur et aspergatur cum aqua frigida et ponantur folia salicis et vinee et acetum, et[69] [11ra] fumigent eum camfora et sandalis et circumcirca panni lini [.....] in aqua frigida, nec sunt que emendantur aerem nimis et si est nimis frigidum vel nimis humidum aer debet purgare et desiccari ex fumaciones de salice, ambre, incensi et musci, coste, cescorace, garofollorum laudane masticis et cevenri, et cipressi et aliis rebus que sunt boni odoris. Etiam convenit qui vult se custodire a pestilencia ut frequent se purgare et sensare et non edat de cibo in quo sit mel et fructum viride vel dulce, nec balneatur in aqua calceatus aliquo modo et paucum commedat et parum laboret nec commedat carnes. Et si oportuerit commedere, edat pullos captos et vitulos, et vitulum edat cum agresto vel aceto vel vino granatorum vel succo de simiariis vel cum suco de arantiis vel limonibus, et breviter omnes cibi utantur cum aceto prout melius potest. Et sunt utiles cucumeri, arancie, portulace, lactuce et res firigide ; et bibatur vinum bene temperatum in aqua et bibat quolibet mane syropum violatum et in meridie aquam frigidam et omnia acetum valet melius et dimittere vinum. Et qui in principio mortalitatis accipiat duas partes aloe et unam partem sofiam orientalis et mirre. Et qualibet die ieiunio bibat cum vino temperato pondus de carobis xii, evadet periculum epidemie. Et Galienus dixit ad sumendum bolarmenicara et si dragine in aqua et aceto contra [11rb] mortalitatem, et transissit illesus. Et si accidit homini infirmitas quidem non possit evadere care curet se ut physica mandat, quoniam de eius liberacione non est nostra intencio.
§ Capitulum quindecimum. De custodia corporis quolibet tempore.
Quoniam tempus in anno mutatur quater, id est vere, estate, autumpno et hyeme, oportet ut sciatis custodire corpus in quolibet tempore anni. Quia ut dicit Ypocras mutacio temporis generat infirmitates. Et primo dicemus de istis quattuor temporibus. Et quia sol cursum suum facit in uno ano, et in isto vadit per xii signa et in quolibet signo moratur primum mensem, que signa sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Libra, Virgo, Scorpio, Sagittarius, Capricornus, Aquarius et Piscis. Et dicit quod quando sol ingreditur in arietem hoc anno, transibunt aries, taurus et gemini. Et hoc est in vere quando sol ingreditur in cancro, hoc est in medietate junii transsibunt alii tres scilicet cancer, leo, virgo. Tunc est estas. Et cum sol intrat in libra, id est in medio septembris, tunc est antumpnus, et transsit libra, scorpio et sagictarius. Et cum sol intrat in capricorno hoc est in medietate septembris tunc est hyempus. Et durat donec sol transeat capricornum, aquarium et piscem. Et hoc est secundum astrologos. Set secundum physices dicunt quod ver est quando arbores florescunt et habere folia et durat donec sol calefaciat. Et hoc tempore est temperatum calidum [11va] et humidum et quando calor est fortis tunc est estas et durat donec frigiditas veniat et hoc tempore est calidum et siccum. § Postea incipit autumpnus qui aerem infrigidat set non multum, et folia arborum incipiunt cadere et durat donec sit frigus magnum et hoc tempus est frigidum et siccum, et tunc est hyemps, et sol currit bassum, quod non potest calefacere et durat usque ad verem. Et sic sunt quattuor tempora anni, ita sunt quattuor complexiones hominis eius similibus. Sicut sanguis est calidus et humidus qui assimilatur veri ; colera est calida et sicca et simulatur estati ; melancolia que est frigida et sicca et assimulatur autumpno ; flegma que est frigida et humida et assimulatur hyemi. Et qualibet istarum complexionum si est sana melius se habet in tempore ei simili. Set quia corpus raro invenitur totaliter bene dispositum et proporcionnatum dicemus generaliter quomodo unusquisque se gubernaret. Et istis quattuor temporibus. In tempore veris utatur vestimentis que non sunt nimis calide nec nimis frigide. Et debet fleubotomari et purgari humoribus in hyeme generatis, et quamvis in vere accidant infirmitates non sunt ex natura temporis, set sunt in hyeme et hoc est tempus aptum ad suscipiendum medicinam et maxime carnutis et plenis grossis humoribus in hyeme generatis. Et quamvis in vere accidant infirmitates non sunt ex natura temporis, set sunt in hyeme et hoc est tempore aptum ad suscipiendum medicinam. Et debet uti cibis levibus et [11vb] etiam temperato vino quid non sit dulce, et similiter se caveat homo ab omnibus dulcibus et dormiat mane et in die non. In estate utatur pannis frigidis ut lini et pannis siricis et similibus, et uti cibis levibus nuce pannis in aqua et omnibus cibis frigidis et debetitis commedere paucum, et sepe et mane et sero, in occasu solis, et se custodiat a rebus salsis et a dulcibus. Et debet bibere in mane syrupum et aquam frigidam cum zucharo quod hoc potest fieri semper et omni hora conmedendi qua hora bibat vinum pernum et bruscum misculatum cum aqua nitamum quod aqua sit plus vino et sapor plus sit aqua quam vinum et debet balneare in aqua frigida ut calor debilis in corpore corroboretur et custodiat se a coytu et a laboribus in quantum poterit, quoniam eo tempore super omnia corpus ex predictis debilitatur et desiccatur.
In[70] antumpno debet esse vestitus eo modo sicut vivere preterea aliquantulum pannis calidioribus et debet purgari humores et fleubotonomari ut humores purgentur quoniam in isto tempore multe infirmitates accidunt et periculose, et utatur bonis cibis ut sunt capones, pulli, pipiones qui incipiunt ad volandum, et carnes porcinas et non commedat multum et se custodiat ab omnibus fructibus quia multum sunt apti ad generandum febres. Et Galienus dixit quod numquam fuit passus febres quia fructus numquam comedit et non bibat nec se lavet in aqua frigida set bene se potest lavare in aqua calida. Et caveat sibi [12ra] ne paciatur frigus de nocte vel in mane et non dormiat ad solem in meridie nec hora meridiana nec laboret nec cogitet unus nec sustineat fames vel situm set edat et bibat cum habuerit appetitum set non tantum quod se gravescencia, nec os stomachi inflari potest in hyeme vestire debetis cum bona lana et foratis pelle vulpina quia calidior est omnibus aliis. Et quamvis omnis pelles sint calide, preterea quando sunt calefacte illa que habet pillos maiores et spissiores longius retinet calorem. Et debetis commedere carnes bonas et ova, carnes porci et cervi, perdices, faxianos, lepores, aves dermena et alia sibi delectabilia quoniam in isto tempore stomacus plus suffert quia calor naturalis ad intra corpus fortis est et bibat bonum vinum et bonam saniatam, id est vinum ubi posita fuerit sania, quando bulit et uti bonis specibus. Et in hoc tempore non accidant infirmitates nisi ex superfluitatibus et mordinibus.
§ Capitulum de locorum sanorum congnicione
In hoc capitulo intendimus tractare de locis que habitantur. Et sciendum est quod omnes loci habitati magni et parvi sunt sani et infirmi secundum diversitatem eorum, et locorum ubi sunt habitaciones ut est in oriente, in occidente, septentrione et meridie. Rursus aut in plano, aut in monte, aut in lapidibus, aut in terra. Et aliquando in terra sicca et secundum diversitates nominatas habentur ville castri diversas naturas. Et primo dicemus de villis ponitis versus orientem que naturam mutant secundum mutacionem ventorum et secundum distanciam maris [12rb] et distanciam moncium. Etiam hiis tribus variantur loci poniti ad meridiem, occidentem et septemtrionem. Et ville que sunt versus orientem sunt plus temperate quam alie et maxime si sunt circumdate non possunt ibi ventare, quoniam flantes in mare sunt temperaciores aliis. Et aer ibi est bonus quia quando sol oritur similis producit. Quia levem et subtilem bene purgantem aerem, et ex dictis causis morantes in tali loco leviores, saniores et sapienciores. Ville edificate versus occidentem que sunt circumdate montibus, ita quod non potest ibi nisi ventus occidentis habentis aerem grossum. Et ideo ibi habitantes non sunt ita sani ut illi orientes, quoniam sol non potest ibi aerem siccare quia de causa habitantibus accidunt longe infirmitates ut ait Ypocras malum lupi et morene febres quartane et propter aerem grossum non sunt subtiles ingenii quia etiam ibi fumositates non sunt non possunt purgari tantum sunt albi puls vultus et habunt carnem mollem et non timent laborem longum. Ville site ad septentrionem sunt frigide propter mare et ventos flantes quia sunt circumdate montibus. Ita quod venti flantes aperte meridiem non habeant ibi potestatem quia non obstante quod essent site versus septentrionem converterentur in naturam propter ventum meridianum. Et eodem modo intelligatur de aliis. Et gentes morantes in locis edificatis versus septentrionem sunt sani robusti magni et boni coloris per naturalem colorem qui est fortis set non sunt bene morierati et eis accidunt graves infirmitates et periculose. Nec eis [12va] accidunt ex magna causa. Ville que sunt versus meridiem sunt infirmose propter mare et ventos calidos ibi flantes et habitatores sunt parvi et nigri et male morietati et cito senescunt et sunt parve sciencie. Et ville site in locis aliis sunt sane quia aer bene purgatur quoniam venti flant et habitantes diu vivunt et sunt robusti et portantes magnos labores, et tales ville site in vallibus habent naturam contrariam predictis qui sunt in altis et existentes in paludibus ut sunt multitudo aquarum et arborum non sunt sane et ibi morantes habunt capita mala et visum tortum. Ville posite in plano et paludoso sine arboribus et aliis nominatis sunt frigide et sicce. Et in brevi qui vult congnoscere loca sana custodiat vel videat capitulum aeris. Et si bene congnoscetur aerem ibi est totum. Quoniam loca sana et non sana efficiuntur propter bonitatem et maliciam aeris.
§ Capitulum xvii. De custodia itinerantis et navigantis.
Omnibus volentibus iter magnum facere expedit purgacio et diminucio sanguinis antequam se ponat ad iter. Et specialiter si diu fuerit absque purgacione et diminucione sanguinis. Quia ut dixit Rasis vix poterunt evadere febres et alias infirmitates, quia consuetudo eorum in dormiendo commedendo et aliis oportet quod in mutetur propter iter facere, et commedant cibos bonos et bone do digestionis, ne cito post cibum equitent set passando bonum esset ut tantum staretur ad conmedendum quod essetis hospitati quod si [12vb] non possunt commedatur paucum et cibum levem, et stent tantum quod cibus evaletur quamvis oporteat ire de nocte. Et si sencient abhominacionem non se moveat ymo dormiat et paciatur fames donec abhominacio transeat post hoc edat paucum et bonum et custodiat se a fructibus et ab omnibus generantibus humores crudos. Et si accidat equitare cum sit tempus valde calidum coperiat bene capat propter solem, et ungat corpus cum oleo rosato, et in vase lagolisci, et suco portulace, et aliquantultm commedere antequam itinerat et quiescere tantum quod cibus sit destensus et apportent syrupum violatum et vinum granatorum ut bibant in camino et si erint et portent etiam oleum rosatum et oleum violatum per ungendo schenam, et custodiant ne bibant multum aquam frigidam set tantum lavet os, et paucum recipiantur ad evitandam sitim non commedant cibos salsos et de mulci coloquio et anhelare ex ore. Et si sicient commedant aliquem cibum acetosum sive fructum. Et multum confert portare more aliquantulum cristalli vel argenti. Et fiant balote semine citrulli et curiam dolororum mundantis equatis et de semine portulace et lactuse et suco regulicie et portulace, et fundantur in ore dum est in camino, quia multum revocat sitim et calorem. Et si accidat ire tempore magni frigoris oportet magna custodia toto corpori et specialiter pedibus et manibus et vultui et commedant bonos cibos, et bibant bonum vinum cum media aqua tepida et se custodiant [13ra] ab omnibus acetosis et ab allio et cepibus, nucibus et porris et quiescant aliquantulum antequam viam ingrediantur et cum applicuerint ad hospicium accedant ad magnum ignem set moderate movere corpus hinc et inde, et moderate se calefaciant et pedes et manus fricare, et equitando debet homo movere pedes et manus, quia si fuerint in quiete frigus magnum multum potest eis nocere et debilitare. Et potest homo congnoscere quando homo incipit ad destruendum sua menbra, quia si frigus est magnum et non senciat ipsum signum est quod menbra anichilata sit. Et ad hoc evitandum valet multum ire portent calciamenta angusta vero primo larga quia menbra possunt moveri. Etiam a frigore valet mucilago psilii et semen caulis, et gomarum adragnut et gumma arabica, et albumina ovorum et omnia commiscere ad modum unguenti et ungere multum et se lavare quando oportuerit in aqua calida et si itinerando habeant malas aquas possunt emendari in decoctione quia ex decoctione fit subtilior et clarior vel sepe ipsam colare per unum pannum spissum vel degotari ad modum aque rose, et si non potest vacare ad rarificacionem aque utatur vino zepibus aceto et vino granatorum ex quibus malicie aque removebuntur. Et si aqua fuerit amara ipsam bibat cum zucharo et breviter cepe granate atque omnia acetosa[71] destruunt malicie aque. Et si contingat navigare privare antequam mare intret per spacium tercium dierum vel quattuor comedat nimis [13rb] solito, nec prima die qua mare intraverit intret aquam set odoret res boni odoris, et edat fructus confortantes stomachum sicut cotonia et granata, et si vomitus evenerit non nocet, nisi fuerit super habundancia. Et ut nimis vomere annichiletur bibat semen dacis in vino et commedat uva passa que non sunt mature et facere ut declaratum est in capitulo de vomitu.
§ Capitulum xviii. Ut infans custodiatur in utero matris.
Infans in corpore femine est ut fructus arboris, quoniam flos qui primo apparet se tendet ad arborem faciliter et leviter cadit ex aura vel pluvia, et quando fructus generatur in arbore non leviter ex supradictis cadit. Et cum fuerit maturus cadit eodem modo flos, simili modo est de muliere que in primo mense, 2° et tercio potest leviter anichilari si non habet bonam custodiam. Quarto mense nec quinto non merit tam periculum potest mulier purgari et sanari si oportuerit ut dicit Ypocras, quoniam infans se tenet fortiter quam admodum fructus immaturus et tempore quo est prope partum est periculum ut prius ad quod evitandum oportet ut mulier se custodiat ab omnibus amaris et salsis. Quia ut physicus inquit ex usu predictorum posset puer nasci absque unguibus et sine capillis. Nec uti cibis provocantibus menstrua nec ciceri, faxioli, ruta et lupini, nec edat nimis similis vel cibos diversos ymago sepe et paucum et bonos cibos, sicut galline, perdices et omnia [13va] que faciliter digeruntur, et bibant vinum temperatum cum modica aqua et caveant a turbacione et a labore et cogitacione terrorum et gaudere et letari specialiter in primo mense[72] balneantur nimis nec ad solem morentur et odorent res boni odoris et induat pannos mundos, et commedat poma granata, et pira, et poma acetosa et utatur confectionibus confortantibus stomachum. Et cum tempus pariendi apropinquaverit per dies XV vel XX tunc cottidie balneantur in aqua ubi sunt cocte malve et viole, linosa ordeum et camomilla, et ungantur coste, anche, femora et circa locum privatum de oleo camomille et piguedine galline butiri, et diatige et in exitu balnei si dives fuerit bibat duas dragmas balsami in vino, et si pauper coquat in vino uvas passas et verxolum. Et post hanc potacionem bibat duas dragmas fellis tauri et ascendat et descendat per scalas et quiescat postea et faciat fricare pedes et manus et odoret bonos odores et suffimet aperte in fiori de resina coste et spicenardi et commedat paucum et sepe ova et gallinas et temperatum vinum cum modica aqua, et si fuerit tempore frigidum calefaciat aerem ex carbonibus accensis, et in estate refrigidetur. Et possunt movere in aqua tepida usque ad umblicum hoc omnia generaliter prosunt pregnantibus mulieribus. Set accidit in partu contrarium ut pueri non exeuntes debito modo, quam naturaliter caput primus exit brachia extensa super cossas. [13vb] Et siciliter exit non est aliud remedium nisi discrete mulieris id est comatris que omnia reducant prout esse debent. Et si puer fuerit mortuus festinanter in delibacione mulieris quia valde periculosum est. Et detur ei bibere aquam ubi ficus et dactiles sint cocte. Et bibat ter vel quattuor et plus si oportuerit vel dragmas duas de suco same vel canelle et guranza in vino. Et si fuerit pinguis iaceat bocuta et trahat genua sursum et habeat unum cussinum infra ventrem et tali modo levius parturierit quequam mulier et post deliberacionem debet se balneare et confortare bonis cibis.
§ Capitulum XVIIII qualiter puer nutriatur
Cum puer natus fuerit, volvatur in pannis aspris sale bene munito et incidatur umblicus in longitudine quattuor polidorum et superponere pulverem sanguinis draconis atque comini et mirre et unum pannum lini violati in oleo olive. Et hoc multi philosophi dicunt quod securus est quod ligetur cum filo delicato et torto et superponatur violati in oleo et per spacium octo dierum cadet et tum ceciderit festinantur supponatur sal bene delicatum misculatum cum pulvere teste vel de sumac vel fenu greci vel origani vocatum inter nos ringirum.
Et de predictis potest saluari totum corpus salvo nasum et os, et umblicum et corpus totum durescat quia corpus pueri est totaliter tenerum et multum gravatur a calidis et frigidis et leviter[73] forma eius naturalis [14ra] mutaretur, et si oportuerit proprio bis salari et specialiter habundantes superfluitatibus, et post levetur cum aqua tepida et nutrix extendat et exprimat auriculas eius cum nares, et custodire quod ungule non sint rampinate ut infans possit adentis gravari et ponere ad oculos modicum oleum olive et lavet eum cum suo digito parvo in fundamento et quantum possibile est custodiatur a frigore, et quando voluerit fassare leviter menbra ei non exundit et recte et bene ordinate ponere et eum ponere in pulchra forma et hoc est bene sapienti nutriri quoniam puer capit formam eodem modo ut cera mollis.
Et sciatis quod ex initibus multi sunt pulcri et eiusmodi, et cum fuerit fassatur et manus extense versus genua et caput leviter ligatum, permittatis ipsum dormire in cuna que non sit plena duris vel asperis set suavibus a frigore custodientibus eum, nec adsit nimis calor ; quod caput sit alcius corpore et dormiat corpore recto, ita quod nulla parte pendat, nec caput etiam. Et domus sit obscura set non nimis, quia claritas posset nimis gravare visum. Et cum dormierit convenienter levetur et hoc potest fieri bis vel ter et cum estate balneatur in aqua calida. Set in hyeme in calidiori, et in lavando ipsum avertatur ne aqua intret in auriculas, et debet nutrix ipsum accipere per manum dextram et movere pedes tibias leviter et sic omnia menbra. Et cum lavatus fuerit, de [14rb] pannis mollibus et mundis siccetur sive sugetur. Et de lacte sciatis quod utilior est lac matris quoniam ex ipso in ventre matris nutritus est. Et si puer fuerit lactatus bis vel ter in die sufficit et antequam de lacte detur puero melius est ponere in ore modicum mellis et exprimat lac et dimittat cadere modicum et postea lactare puerum. Et[74] cum fuerit lactatus quiescat aliquantulum donec lac descendat et tunc ponatur in cuna et moveatur commode et leviter. Et quia matribus oportet aliquando habere nutrices, dabi[m]us doctrinam de electione nutricis. Et ad hoc expedit scire etatem, formam, mores et mamillas, si habent bonum lac, et de quo tempore, et qui hec bona inveniet secundum dicendum erit nutrix eligenda. Primo debet esse etatis XXVIII usque in XXXV quia in hac etate est natura forcior ad bonos humores generandum.
Forma eius sit similis matri in quantum potest, et quod sit bene colorata inter rubeam et albam, et quod habeat oculos convenienter grossos et fortes, et pectus largum et carnem duram, et sit mediocriter pinguis et sit sana quia nutrix infirma multociens occidit puerum. De moribus non sit iracunda, timida, tristis nec stulta, et ideo et ideo antiqui physici docebant dominos suos accipere sapientes nutrices et bene moratas.
Forma mamillarum. Mamille debent [14va] esse dure et non nimis molles, et competentis magnitudinis, quia magne mamille faciunt pueros rumbos sive camussos. Lac debet esse album, decentis spissum et odoris suavis et saporis dulcis ; et ut cognoscat si est nimis spissum, ponatur una gutta in ungula, et si cadit absque motu ungule est nimis clarum, et si non cadit in volucione ungule est nimis spissum. Tempus lactis debet esse unius mensis vel duorum quia si sit de uno anno vel duo[b]us, non est bona ad lactandum, et melius est lac mulieris que habuit filium quam illius que habuit filiam, et advertatur quod fuerit ad terminum debitum, et quod filius suus non fuerit mortuus per dispersionem verberum vel alterius rauce. Et nutrix utatur bonis cibis et custodiat se a cepibus, sinapi, et menta et basilico et ab omnibus generantibus malum sanguinem ; debent moderate laborare et etiam moderate quiescere, et se custodiat a coitu quia lac inde corrumpitur, et lactet puerum paulatim, et sepe, quia nimis lactacio facit ventrem pueri rugire et lac per os vertere. Et cum puer vult dormire, cantet quam dulcius potest. Et non est curandum quod puer vadet nisi sit etatis unius anni vel plus quia terenitas membrorum multum flectitur et dirumpitur. Quando dentes incipiunt nasci, sugetur os gingive mellis et salis, et teneat in manu unam festucam rogolicie mundate, que non sit nimis sicca. Et quando incipit loqui fricetur os sale, et melle, et postea lavetur os de aqua ordei, et specialiter huius qui tarde incipiunt loqui et dicere verba ubi li[n]gua non multum movetur [14vb] ut mama, papa, babo vel baba, et cetera. Et ut dentes leviter nascantur unguantur gingive ex butiro sive ex pinguedine galline.
§ Capitulum vicesimum. De custodia corporis in qualibet etate.
Postquam dixi denutricacione pueri in isto capitulo dicemus quomodo unusquisque se debet gubernare in qualibet etate. Et ut physici dicunt sunt quattuor etates ut est adolencia, juventus, senectus et senium. Prima est adolencia, et est calida et humida, et in hac etate crescit corpus et durat ad annos XXV sive XX. § Secunda est calida et sicca et corpus moratur in suo vigore usque ad annos XL vel XLV. § Tercia est frigida et sicca et corpus decrescit et debilitatur et durat usque ad annos LX. § Quarta est frigida et sicca naturaliter et humida accidentaliter et ex habundancia humorum frigidorum et defectu caloris naturalis et durat usque ad mortem. § Set ex materia predicta volumus loqui subtilius, et dicemus quod prima etas est infancia que durat usque quod dentes incipiunt nasci. 2a est dencium plantativa et durat usque ad VII annos. § Tercia est puericia et durat usque ad annos XIIII. Et iste tres continentur in prima quam superius diximus id est adolescencia. Et de etatibus diximus de duobus id est infancia et dencium plantativa.
§ Nunc dicemus de aliis. Primo ut primo puer erit etatis annorum septem dentis operari quod si bene morieratus. Et quod si non accidat multa indignaciones fiat ipsum multum vigilare, et quod ei donetur illud quid petit et quod non sit [15ra] ante ipsum res qua gravetur. Et hoc fiat ut natura sua sit bene complexionata et bonis moribus repleta.
Quoniam in hac etate discunt plus de bonis quam de malis moribus et boni mores custodiuntur a sanitate corporis et anime, et balneatur bis in ebdomada vel ter et specialiter quando surgit a dormiendo et cum fuerit balneatus commedat et postea bibat vadat ad solacium. Et cum egressus fuerit item commedat et tali ordine potestis facere ter in die et detis ei bibere vinum cum aqua, et advertendum ne bibat aquam frigidam post cibum, et custodiat a lacte, fructibus et caseo, quia generat lapidem, et in predicta etate bonum est ut mittatur ad scolas et ordinate doceatur sine verberibus et sua voluntas nimis non violetur et bonis verbis et dulcibus ipsum moveat. Et cum transiverit etatem annorum quattuordecimum, advertatur ne humores superhabundant ex nimia commestione atque potacione. Et si hoc accidat purgetur cum diminucione sanguinis ex vena vel ex medicina. Et se custodiat a coytu quoniam eo tempore ex dicta causa natura nimis debilitatur. Et ideo non est conveniens ut uxoretur ante annos XX vel XXV. Et illi qui attingunt etatem XXV annorum possunt fortius laborare et se custodire debeat a commestione generante coleram rubeam ut sunt allea, porri, cepe et omnia calida et sicca et debet uti rebus frigidis et humidis ut pisces et carnes caprioline et bibat vinum aqua mixtum et non bi- [15rb] -bat vinum vetus nec forte et sanascetur et purgetur ut oportunum fuerit. Et cum anni XXV sunt elapsi fuerint non sanascetur nisi magna fuerit necessitas et utatur medicinis quia propior est quam sanare et se custodiat a coytu quia in hac etate qui femina utatur cito senescunt. Et ut conservent bene iuventum custodiat se a nimio labore, ab ira a nimia cogitacione et stet in gaudio et solacio et ut bonis cibis nutritivis ac sanguinem clarum facientibus, et bibat bonum vinum et balneat se semel in mense ut superfluitates corporis purgentur et incidentur. Et ut speciales ad senectutem tartandam sunt cibi stricti carbonate et omnia sine aqua cocte. Et quolibet mane utatur mirabolanis etiam quolibet mane potest accipere ieiunus cum aqua calida et fit de mirabolanis ingris ei de mirabolanis qui sunt permansi in lacte et piper longum ex mirabolanis ruptis et squanie ferri cadentes ex ferro igneo cum percutitur cum zucharo vel melle, et hec est confectio bona ad senectutem alongadi.
§ Et cum transiverit annos XLV, tunc se custodiat a purgis et sanatura nimis nisi ex magna necessitate et utatur bonis cibis, vinis virmiliis et se custodiat a vino albo multo, et vino dulci quoniam omnia dulcia generant ipsum et custodiat a vigilando nimis et debet se balneare et post balneum pepes et manus fricare cum panno qui non sit nimis asper et se custodiat a [15va] frigore et in camera sua fiant fumigaciones ligni aloe, mirre, ambre et aliis odoriferis et utantur confeccionibus calidis.
* * * * *
Parte Seconda
[16va] § Capitulum tercium. De auriculis
Sequitur capitulum de auriculis et quamvis homo posset vivere sine visu et au- [16vb] -ditu preterea scire est pro auditum et ut dicit Aristotiles, omnia que scimus aut ingenio nostro vel auditu alieno, et alii physici appellant auriculas portas sciencie, et natura facit auriculas de carne quasi composita quia si fuissent ex pura carne non potuissent tenere puram formam suam, et si fuissent ex ossibus, fuissent a multis gravate et lese, et eadem natura fecit formam et introitus auricularum ut nos melius prosonat et quia defendant a calore et frigore, et ad sanitatem auricularum conservandam custodiat se homo a cibis grossis et replecione stomachi et dormicione statim post cibum, et a frigore vento, et calore et a forti sonitu, quoniam multum ledit auditum et qualibet die mundentur auricule.
Et adverte quod aqua non aliunde intret quoniam inde leviter accidit apostema et maxime quando aqua intrat et attrahet hoc modo, accipiatis unum canellum penne vel argenti et ponatis in auricula et hauriatis cum ipsa aquam et sciamidate et turassite multum prodest set caput sit inclinatum versus auriculam et illud quod remanserit extra auriculam ungatur oleo et accendatur et hoc modo calor attrahit aquam, et ad custodiendum sanitatem auricularum prodest multum ad ponendum in ipsis duas guttas vel tres amigdalarum amarum et sit tepidum quia in auriculis sicut dictum est omne calidum et frigidum est nocivum, et ut custodiantur auricule ab apostematibus et bugnonibus, et signa huius quando in [17ra] vultu apparent grandule et caput erit calidum tunc accipiatis succum mente et misceatur cum aceto et coletur et qualibet ebdomada semel inponatur in auriculis et hoc probatum.
* * * * *
[17va] § Capitulum quintum. De vomitu.
Causa brevitatis promitte[m]us loqui de labiis, naso, mentone et aliis menbris particulariter et prout multis debet custodiri et bene colorari et pro hanc doctrinam poterit quilibet videre de naso et de aliis menbris multis.
Et primus sciatis quod vultus mutatur ex infirmitatibus etiam hominibus sanis multis modis seu causis ut sole, vento, frigore et propter non lavare nec mundare, et ex commestione rerum salitarum et alia que producunt sanguinem rubeum et melancolicum et ex nimio coitu et ex potacione malarum aquarum et odoratu et commestione cominum, ameos et acetum, cogitacione, tristi, ira et aliis multis.
Calor accidens ex firmitate est sicut croceus ex epate rescaldato et ex magna infirmitate portata omnia quidem clarificantes sanguinem producunt bonum sanguinem sicut sunt boragu, brochann carnium, ziceri, bonum vinum, bonus panis bene coctus et bene levatus, et siccus, sicce cocte et specialiter prosunt illis qui surgunt ab infirmitatibus ad rarificandum colorem quoniam ex ipsis generatur sanguis subtilis et clarus et delicatus quasi leviter venit pellis carnis, etiam mirabolani caridi trifera et alie confectiones nominate in ultimo capitulo prime partis. Etiam sunt alie res que faciunt bonum colorem et ex quarum vi sanguinis elevant pelli, allepori, sinapis, capiens safaranum, ysopum, [17vb] et accipiatur ysopum cum dragmis duabus, ponatur media zuchari et distemperetur in vino et bibatur, et producit bonum colorem. Etiam labor temperate, gaudium, leticia, cautus instrumenta et commoracio cum nobilibus et hec omnia provocant bonum colorem et clarum, et hec sunt quibus color congregatur ad intra et ab extra, et utatur lavaciones et alia. Primo accipiatis alumen, farinam ordei et avene, et coquatur in aqua et super dictam aquam estuentis vultum quando ibitis ad dormendum de nocte, et in mane lavetis cum rimula frumenti et valet ad albedinem vultus. Et ad idem accipiatis farinam fabarum et racemos flores lilis, guaranuciam, collam picis, de quolibet una et pulverizetur set colla sit fundita et in aqua distemperata et postea pulvis commixta itaque efficiatur ad modum unguenti et hoc ungatur vultus et in mane lavetur in aqua calida. Et ut pellis vultus sit alba et subtilis, et reicere omnem in munditatem, faciatis aquam ex floribus fabarum ad modum aqua rose et ex hoc lavetur multum et collum.
* * * * *
Parte Terza
[20rb] § De mellica
Roger malle branche idest millica est frigida et sicca et non bona ad utendum quia est minimum nutrimentum, et facit sanguinem melancolicum et inflat ventres et forcellam et restringit, tamen aliquando facit deponere, et panis ex ea factus tenet eius naturam. Et est paucum plus calide nature quam alterius bladi, et iste color fibre venit ab igne in quo coctus est.
* * * * *
[21rb] § De primo. De porco
Carnes porcine si omnes sunt frigidiores et humidiores, et hoc intelligatur de domesticis, quia carnes porcine silvatice respectu alterius bene digerunt et bene nutriunt et redunt ventrem sine alium mollem. Set est divisa secundum etatem et de porco iuvenculo et sene.
Carnes porcine parvuli de lacte est frigidior et humidior et plus viscosa quam alie, et ideo leviter generant malos humores et nisi homo habeat stomachum fortem caveat se ab ipsis, nisi cum fuerit complexionis calide et sicce. Et habentes stomachum plenum humoribus caveat se a dictis carnibus, [21va] quia generant guttam, dolorem flauci et malum lapidis, paralismi et alias infirmitates.
Porci qui sunt maiores melius nutriunt et sanguinem meliorem generant, set sunt castrati et granibus nutriti.
Porci senes sunt male nature et generant sanguinem melancolicum et febres cottidianas et quartanas. Et si permanent per unum diem vel duos antequam commedant melius est, quia emundatur a malicia viscositatis. Et si in sale permanet per unum annum vel plus efficitur calida et sicca ex vi salis, et generant malum sanguinem set acuit appetitum. Et si porcus non commederet herbas, esset bona eius commestio in estate quia est frigida et humida. Et generaliter continue non debet uti talibus carnibus.
* * * * *
[23rb] § De cigonia
[23va] Cigonia sic est et de aliis avibus similibus. Et cum hiis carnibus utatur piperata nigra fortis, et erit melior quanto forcior. Et melior est talis cibus in hyeme quam in estate quia stomachi sunt calidiores et eorum maliciam melius ferri possunt.
§ De parvis avibus
Passer est calidus super omnes aves parvas, et sanguis ex eo generatus est valde calidus et colericus super omnem sanguinem ex parvis avibus, set usus eorum non est conveniens in estate et maxime calidus nature. Set in hyeme securius possunt uti. Alie parve aves sunt plus temperate, et sanguis inde generatus calidior, clarior et subtilior, et bonum est uti ab illis qui sunt ab infirmitatibus liberati, quoniam bene nutriunt et appetitum confortant.
* * * * *
[25ra] § De ciceribus
Ciceri sunt calidi et humidi, et sunt sicci alii et recentes, sunt coloris albi et rubei et nigri. Recentes secuntur naturam fabarum que tument et faciunt sanguinem grossum et malum nutrimentum. Et eodem modo sicci differunt a recentibus ut dictum est de fabis siccis et recentibus, quia ut fabe sicce minus tenent ventositates quam recentes, ita est de ciceribus, set quamvis non tantum ventositates quam recentes, preterea habent ventositates et grossos humores generant et faciunt urinare et specialiter nigri ciceri. Et qui utatur [25rb] aqua ubi fuerint cocti, tollit malum lapidis et valent melius quam albi vel rubei. Et habent naturam aperiendi vias epatis et corporis.
Set albi plus conveniunt nature hominis. Et si fuerunt assati minus habent ventositates quam qui sunt cocti in aqua, et breviter meliores ad medicinam quam ad sanitatem conservandam.
* * * * *
[25rb] § De lupinis
Lupini sunt calidi et sicci in primo gradu et melius prestant ad medicinam quam ad sanitatem conservandam qui generant grossum et malum nutrimentum et utatur pocius post cibos quam ante, et dimitantur in aquam donec amaritudo extinguatur. Et si accipiatur farina lupinorum et commisceatur melli et detur habentibus vermes in corpore et ipsos occidet et fugabit. Etiam si biberit commixta cum ruta super omnia purgat vesicam et omnibus malis humoribus. Etiam aqua ubi lupini sunt [25va] cocti aspersa in loco ubi sunt pulices ipsas necat.
§ De orbe
Orbe est calidum in primo gradu et siccum in secundo et plus valent ad medicinam quam ad sanitatem conservandam qui aperit meatus epatis et pulmonis et aliorum membrorum, et facit bene urinare et provocat menstruam. Non utatur nimis quia facit sanguinem mingere.
§ De cixerchia
Cixerchia est frigida et sicca et simulatur nature lenticle, set humor inde generatus non est tam grossus nec tam melancolicus et aqua est melior quam substancia.
§ De lenticula
Lenticule sunt frigide et sicce, id est frigide in secundo gradu, et sicce in tercio. Et differunt inter se quoniam medulla restringit fluxum corporis et cortes producit. Et super omnia legumina lenticule sunt male ad utendum quia sunt dure et grosse digestionis, et sanguis inde generatus est grossus et melancolicus, et de ipsis eveniunt famositates implentes cerebrum, et nocent visui et auditui, et generant dolorem capitis et cancrum et lepram ex nimio usu. Quem oportet uti, utatur lenticulis grossis et novellis, et leviter coquatur in duabus aquis quarum prima utatur, commisceantur menta, petrosillinum, salvia, cominum et sofaranum quilibet melioretur.
§ De faxiolis
Faxioli sunt calidi et humidi circa 2m gradum et naturaliter non siccantur [25vb] et alia legumina qua decocta non sunt longo tempore servandi. Et generant grossos humores, et tumefaciunt, et implent cerebrum malis humoribus ex quibus malum generant humorem et nutrimentum, et hoc plus operantur recentes quam sicci, set faciunt bene urinare et provocant menstrua, et ad commedendum eligantur albiores et sint inter novellos et veteres, et coquantur in aquam lupinorum et mundati a corticibus.
* * * * *
[31rb] § De sparsis
Sparsi sunt duobus modis : domestici et silvestres. Domestici sunt calidi et humidi in primo gradu. Et est herba valde temperata, et specialiter domestici, et que plus nutrit et que plus incitat coytum et dant sanguinem habundantem et confortant stomachum et aperit venas epatis, renum et facit bene urinare. Et valet usus eorum. Illi qui sunt iam sine croci fuerint minuitis dolorem dencium qui accessit ex nimia calida. Et silvatici tenent naturam domesticorum.
* * * * *
[36rb] § De sale
Sal est calidum et siccum in primo gradu, et siccum in 2° gradu. Et est multis modis ut illa que fit in aqua maris et coquitur ad solem, et illa que fit ex puteis et stagnis et fontibus que fit bulire in caldariis, et utrumque licet esse album et mudum, a lapidibus et aliis in mundiciis et hoc sal dat bonum appetitum et confortat et tollit abhominaciones. Set si utatur indebite nimis, provocat scabiem et malum sanguinem, et tollit appetitum coytus.
* * * * *
Parte Quarta
[36rb] § Capitulum de quarta et ultima particula istius libris. De phisonomia.
In ista quarta particula intendimus docere qualiter poteritis cognoscere naturam hominis per menbra exteriora, et quamvis naturaliter et racionabiliter debent esse, ut dicemus preterea non est ibi necessitas et bene potest aliter esse. Et hoc propter bonas doctrinas et bonam racionem hominis. Et multociens accidit quod nutritiva prevalet nature et sepe in hominibus et bestiis apparet. Et in hominibus accidit quod naturaliter non deberet homo committere nisi mala, et propter doctrinas proborum aliquando convertuntur in bona, et bona operantur et fiunt boni et naturam mutant et operantur contraria sive prime nature. Et bestiis hoc etiam accidit ut canibus et equis et aliis bestis que propter industriam hominis operant et faciunt multa quae non sunt de eorum natura. Et ex hoc credatis quod propterea natura sit potencior quam nutrimenta ymago, natura est potencior set si subtiliter adversitatis aliquando variatur.
* * * * *
[37ra] § De vultu
Vultus similis homini ebrio signum est hominis loquentis, audientis audaciter, faciliter inebriatus. Et qui habet vultum plenum carnibus est [37rb] lentus et insipiens.
§ De ossibus
Ossa magna et grossa sunt grosse nature et mali intellectus, et ipsum habet subtilia est ingeniosus et de multis cogitacionibus.
§ De vultu
Qui habet vultum rotundum signum est stulti et verberosi. Et qui habet vultum bene magnum est lentus et grossi ingenii. Et qui habet vultum parvuum est malus et ingeniosus atque luxuriosus. Et qui habet vultum non bene formatum nec bone stature vix potest esse bene morigeratus.
§ De tempiis
Et si vene et arteree timpiarum est grosse et timide, signum est hominis indignatis libenter.
§ De auriculis
Qui habet auriculas magnas signum est stulti et longe vite.
* * * * *
[38ra] § De bona natura
Qui habet naturam mollem et suavem, nec macer est nec pinguis nimium, et non est vultus carnosi, et est coloris inter rubeum et album, lucidum et clarum, et pellis vultus subtilis et reducentis, et habet capillos nec crispos nec planos, et coloris croce, talis homo debet esse bone nature et boni ingenii.
§ De natura misera
Qui habet naturam miseram et dolorosam, habet corpus rectum et plus declinat ad pinguedinem quam ad ingredinem, et est coloris plus albi quam rubei, et habet capillos inter paucos [38rb] et multos, et inter planos et crispos, habentes colorem inter rubeum et nigrum, et leviter ridet et leviter plorat, et habet frontem amplam et magnam, et oculi eius inter viridos et nigros.
§ De non timendo verecundiam
Qui non timet verecundiam debet habere oculos varos, carnosos et fortes, et respicit subtiliter, et palpebre sunt grosse et carnose, et sunt longi corporis, et cum vadunt per viam portant pectus ante, et vadunt cito, et habent colorem rubeum et severum, et multum rotundum, et pomellum gule grossum et habent multa verba.
§ De iracundis
Illi qui leviter irascuntur debent habere vultum iracundum et non graciosum, et habent colorem rubeum et obscurum, et multum crispum et siccum, et color capillorum niger.
§ De luxuriosis
Luxuriosi habent colorem inter rubeum et album, et habundanciam capillorum et mollium, et oculos claros et ridentes, et multum bene formatum et boni aspectus, et se delectant in audiendo loqui de mulieribus.
§ De judicio
Ad bene iudicandum omnia que diximus, oportet ut non solum respiciat uno de signis que diximus, set tribus vel quattuor et quanto plus poterit, quia quanto signa erunt plura in concordancia, tanto erit judicium verius. Et signa quibus melius iudicatur sunt oculorum et vultus.
[1] L’iniziale è miniata su lamina d’oro con due brevi tralci vegetali e bottoni d’oro ; è inserita nella colonna e misura l’equivalente di otto righe.
[2] Questo inciso manca nel testo francese (G, p. 309).
[3] Qui il testo francese riporta homes (G, p. 309).
[4] È preceduto da dntoi depennato.
[5] Questo paragrafo è più scarno rispetto al francese.
[6] Manca la segnalazione della terza parte dell’opera.
[7] Nel testo i capitoli 15 e 16 si susseguono in ordine inverso, esattamente come accade nell’originale francese.
[8] Tra ite- e -neracione si trova racio depennato.
[9] Il senso suggerirebbe ‹removere›.
[10] La parola calorem è scritta due volte.
[11] Manca l’elenco delle erbe cattive (G, p. 312).
[12] È saltata la parte finale del capitolo (G, p. 312).
[13] Manca l’indicazione del quarto umore, la melancolia (G, p. 312).
[14] Segue t depennata.
[15] In questa frase manca il soggetto ‹vinum› (G, p. 312) ; inoltre, diversamente da quanto scritto, di questo argomento si parlerà più avanti (cfr. f. 3va).
[16] Segue faciliter depennato.
[17] All’elenco mancano le voci grisomores e pomes (G, p. 313).
[18] La s iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[19] La lettera iniziale r è scritta due volte.
[20] A questo punto il latino salta un paragrafo (G, p. 313).
[21] Non tutti i testimoni francesi hanno qui la medesima lezione : « mengier deus fois le jor » (G, p. 313) ; « mengier .ii. or .iii. le jor » (LP, p. 16).
[22] Questa rubrica taglia in due la frase.
[23] Nell’elenco manca la voce cooins (G, p. 313).
[24] La frase da preterea quod in poi è assente sia in G (p. 315) che in LP (p. 16).
[25] Segue potu depennato.
[26] Segue epla depennato.
[27] Il latino in questo paragrafo è particolarmente ridotto rispetto al francese (cfr. G, p. 315).
[28] Non c’è concordanza rispetto a Garosi : « l’iauve tieve done talent dou mengier » (G, p. 315) ; mentre avviene diversamente con l’altra edizione : « li ewe <teve> donne talent de vomir, et oste le talent de mengier » (LP, p. 18). Chiaramente il copista del primo manoscritto è stato vittima di un omoteleuto.
[29] Segue al depennato.
[30] Questo esito deriva da una cattiva interpretazione forse di in mense, come si può ipotizzare osservando l’originale francese : « philosophes die qu’en ivrer ij fois le mois est sains » (G, p. 316).
[31] Manca la traduzione di « apopletike espasme » (G, p. 316).
[32] Segue alii depennato.
[33] In questo punto manca un intero paragrafo del testo francese.
[34] Segue calor depennato.
[35] L’iniziale s è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[36] Evidentemente si deve intendere ‹incubus›.
[37] Il testo francese elenca qui una serie di mestieri che il latino raccoglie genericamente nella parola artifices (cfr. G, p. 317).
[38] L’iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[39] I tre concetti sono sintetizzati, mentre il francese vi dedica più spazio (LP, p. 24). Il manoscritto pubblicato da Garosi salta il paragrafo relativo al motus (G, pp. 317, 319).
[40] Mentre qui il latino parla solamente delle acque sulfuree, il francese include « toutes iaves salees, soffrees, ameres et de mer » (G, p. 319).
[41] L’iniziale b è di modulo maggiore.
[42] Questa frase nel francese risulta priva della parte finale (bonum est), per cui ne risente il senso (G, p. 319).
[43] Si trova scritto thiricam.
[44] Tutti i testimoni francesi consultati riportano a questo punto il nome di « Ypocras », mentre il latino lo sostituisce con un generico aliqui.
[45] Segue caloris depennato.
[46] L’iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[47] È scritto alatur.
[48] Tempiis con is depennato e ais in interlinea.
[49] Segue super depennato.
[50] Illa è scritto due volte.
[51] Segue aliis depennato.
[52] L’iniziale t è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[53] Doveva essere ‹labore›, dal travailler del francese (G, p. 327).
[54] È scritto ossis.
[55] t in interlinea.
[56] Il francese ha qui senestre (G, p. 329).
[57] L’iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio.
[58] Nel francese questa frase è negativa (cfr. G, p. 331).
[59] Lo spazio bianco che segue doveva essere occupato da una rubrica.
[60] Questo spazio bianco era destinato ad una parola che il traduttore latino non comprese. Nel testimone pubblicato da Garosi si legge « tatac (?) » (G, p. 332), mentre nell’edizione di Landouzy e Pépin non si trova alcun termine, né viene data alcuna indicazione a riguardo (LP, p. 51).
[61] Segue uno spazio che doveva essere occupato da una rubrica.
[62] L’iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[63] Segue medicinas depennato.
[64] Segue et depennato.
[65] Segue coagulatus depennato.
[66] Segue medicine depennato.
[67] Le tre parole che seguono sono state aggiunte dalla stessa mano in un momento successivo.
[68] L’iniziale è di modulo maggiore ed esce dallo specchio di scrittura.
[69] Segue fu depennato.
[70] Iniziale di modulo maggiore e fuori dallo specchio di scrittura.
[71] Segue distribuunt malicie depennato.
[72] Segue et nonno depennato.
[73] Segue corpus depennato.
[74] Iniziale di modulo maggiore.
Pour citer cet article : Sebastiano Bisson, Una versione latina del "Régime du corps" di Aldobrandino da Siena (Oxford, Bodleian Library, Canon. misc. 388), tesi presso la « Scuola di specializzazione per conservatori di beni archivistici e librari della civiltà medievale » dell’Università di Cassino, 2001.
En ligne : [ http://www.tradlat.org/ecrire/ ?exec=articles_edit&id_article=107]
Docta interpretatio in latinum sermonem "Traductions savantes vers le latin" : colloque organisé à l’ ENSSIB les 22 et 23 novembre 2013
Vient de paraître :
Traduire de vernaculaire en latin au Moyen Age et à la Renaissance. Méthodes et finalités. Études réunies par Françoise Fery-Hue, Paris, École des Chartes, 2013, 342 pages (Études et rencontres de l’École des chartes, 42). ISBN 978-2-35723-035-4 - Prix France : 32€
Consacré à la traduction au sens le plus large, le récent colloque du Medieval Translator à Louvain du 8 au 12 juillet 2013 :
The Medieval Translator 2013 / The Cardiff Conference on the Theory and Practice of Translation in the Middle Ages
"Translation and Authority - Authorities in Translation"
fournit de nouvelles contributions sur les traductions de vernaculaire en latin et sur l’apprentissage des langues vernaculaires à l’aide du latin
Nikolaus Thurn, Neulatein und Volkssprachen. Beispiele für die Rezeption neusprachlicher Literatur durch die lateinische Dichtung Europas im 15.-16. Jh., München, Wilhelm Fink, 510 p. (Humanistische Bibliothek, Texte und Abhandlungen, 61).